Parket bij de Hoge Raad, 09-12-2008, BD2775, 07/11408

Nr. 07/11408

Mr. Fokkens

Zitting: 27 mei 2008

3. De bestreden uitspraak houdt ten aanzien van de feiten het volgende in:

"Het hof gaat bij de beoordeling van de zaak en de bespreking van de verweren van de raadsman uit van de navolgende vaststaande feiten.

[Slachtoffer 3] en haar twee kinderen, [slachtoffer 2], 2 jaar oud, en [slachtoffer 1], 4 jaar oud, zijn vanaf eind maart 2005 bij de broer van [slachtoffer 3] te [plaats] ingetrokken en hebben daar verdachte leren kennen. Begin juni 2005 zijn zij bij verdachte gaan wonen aan [a-straat 1] te [plaats]. Verdachte had op dat moment gedurende ongeveer vier jaren veelvuldig amfetamine gebruikt en was daaraan verslaafd geraakt. Verdachte betrok zijn amfetamine van een vaste dealer. Op 29 juli 2005 heeft verdachte opnieuw een hoeveelheid amfetamine gekocht en heeft daarvan reeds vóór 1 augustus 2005 gebruikt. Verdachte constateerde toen dat de amfetamine anders was dan de vorige keren. Op grond hiervan stelt het hof vast dat verdachte wist dat de amfetamine kennelijk van een andere samenstelling was dan gewoonlijk en hierdoor een andere uitwerking op hem had of zou kunnen hebben. Op 31 juli 2005 hebben verdachte en [slachtoffer 3], nadat ze beiden van de laatst gekochte amfetamine hadden gebruikt, religieus getinte gesprekken met elkaar gevoerd.

In de ochtend van 1 augustus 2005 waren verdachte, [slachtoffer 3] en de beide kinderen in de woning van verdachte. Verdachte heeft die ochtend op het toilet opnieuw amfetamine gebruikt. Hierna is hij wederom met [slachtoffer 3] in gesprek gegaan.

Op een zeker moment heeft hij haar zo stevig omhelsd, dat ze uit evenwicht raakten en vielen. Verdachte begon [slachtoffer 3] vervolgens hevig te zoenen. Op dat moment ervoer [slachtoffer 3] een omslag in de houding van verdachte van liefdevol in onbeheerst agressief. Verdachte duwde zijn kunstgebit in de mond van [slachtoffer 3]. Zij kon op dat moment geen kant op, doordat verdachte boven op haar lag, en had het idee dat verdachte haar op deze manier wilde laten stikken. Zij voelde dat verdachte zijn kunstgebit verder in haar keel duwde. Ze heeft zich hiertegen verzet. Op een gegeven moment liet verdachte [slachtoffer 3] los en is gaan bidden. Na enige tijd pakte hij [slachtoffer 3] echter weer vast, begon harder te praten en te schelden en probeerde het hoofd van [slachtoffer 3] om te draaien, hetgeen niet is gelukt, doordat [slachtoffer 3] haar lichaam meedraaide. Hierna begon hij haar te stompen.

Vervolgens pakte hij een metalen voorwerp en sloeg [slachtoffer 3] daarmee. Toen [slachtoffer 3] er achter kwam dat verdachte haar niet meer vasthield, is zij naar het balkon gerend, over de balustrade geklommen en heeft zich van de eerste verdieping naar beneden laten vallen. Op dat moment waren de beide kinderen van [slachtoffer 3] alleen met verdachte in de woning en leefden ze nog. Ongeveer een kwartier later trof de op verzoek van [slachtoffer 3] gealarmeerde politie verdachte in zijn woning aan. Tevens werden de beide kinderen [slachtoffer 2] en [slachtoffer 1] met zeer ernstig letsel in de woning aangetroffen. Zij waren beiden toen reeds overleden.

Verdachte heeft aangegeven met betrekking tot de ten opzichte van beide kinderen gepleegde feiten zelf geen enkele herinnering te hebben. Hij heeft daarover dan ook in zijn afgelegde verklaringen niets gezegd. Gelet op de toedracht als hiervoor weergegeven staat voor het hof vast dat verdachte de beide kinderen om het leven heeft gebracht.

Voorts gaat het hof er vanuit dat verdachte de feiten heeft gepleegd terwijl hij verkeerde in een psychotische toestand als gevolg van amfetaminegebruik."

4. Vervolgens heeft het Hof zijn oordeel dat niet bewezen kan worden dat verdachte met voorbedachte raad heeft gehandeld als volgt gemotiveerd:

"De raadsman heeft aangevoerd dat het element voorbedachte raad niet kan worden bewezen. Hij heeft daartoe aangevoerd dat er ten tijde van de psychose voor verdachte geen ruimte is geweest om zich te beraden op genomen of te nemen besluiten en ook niet voor het kunnen nadenken over en overzien van de gevolgen van het handelen.

Bovendien is niet gebleken dat hij ten tijde van de ten laste gelegde feiten enig moment van rust of bezinning heeft gekend gedurende welke hij heeft nagedacht of heeft kunnen nadenken over de betekenis en de gevolgen van zijn handelen. Daarnaast heeft de raadsman aangevoerd dat ook de voorbedachte raad niet kan worden geconstrueerd met behulp van een culpa in causa-redenering.

Het hof overweegt omtrent dit verweer als volgt.

Anders dan de rechtbank en de advocaat-generaal is het hof van oordeel dat voor het aanwezig zijn van voorbedachte raad de maatstaf niet alleen is dat er tijd was om na te kunnen denken over het handelen en de gevolgen daarvan, maar ook dat de verdachte daadwerkelijk gebruik kon maken van die gelegenheid om daarover na te denken. Over die gelegenheid heeft onder andere getuige-deskundige De Ranitz ter terechtzitting van het hof verklaard, zakelijk weergegeven:

'Als iemand psychotisch is, is hij het contact met de realiteit kwijt. Tijdens de psychose zijn de wil en de keuzes gebaseerd op onjuiste aannames en emoties, die mogelijk niet passen bij de realiteit. Ik denk dat er wel ruimte is geweest voor

beraad, maar dit beraad zal zijn gestoeld op onjuiste waarnemingen en een vertekend beeld van de realiteit. Binnen een psychose kunnen oorzaak en gevolg logisch lijken. Voor iemand die de psychose niet heeft of als de psychose over is, voor degene die de psychose heeft gehad, zal die logica er niet zijn. Een toetsing aan de realiteit is tijdens een psychose niet mogelijk. '

Zowel uit deze verklaring als uit de verklaringen van de andere door het hof gehoorde getuige-deskundigen, die een overeenkomstige strekking hebben als de verklaring van De Ranitz, volgt dat het mogelijk is dat verdachte tijdens de psychose zich heeft beraden op zijn handelen, maar dat er geen ruimte was voor een realiteitstoetsing. Het hof is van

oordeel dat in het dossier geen aanwijzingen aanwezig zijn voor enig realiteitsbesef tijdens de circa vijftien minuten gedurende welke de ten laste gelegde feiten zijn gepleegd. Anders dan de advocaat-generaal is het hof van oordeel dat het bidden door verdachte goed in de psychosetoestand van verdachte kan passen. Ook verdachte zelf geeft geen aanwijzingen voor een eventueel realiteitsbesef.

Aldus is het hof van oordeel dat verdachte heeft gehandeld op basis van de psychotische beelden die hij ten tijde van het plegen van de feiten had, te weten dat hij zowel [slachtoffer 3] als de beide kinderen als duivels zag. Dit was zijn eigen realiteit, die in geen enkel opzicht overeen kwam met de feitelijke realiteit. Verdachte kon daardoor zijn handelen en de gevolgen daarvan niet aan de realiteit toetsen. Het realiteitsbesef ontbrak volledig. Aldus heeft verdachte geen gebruik kunnen maken van de gelegenheid om zich op zijn handelen en de gevolgen daarvan te beraden, zodat naar het oordeel van het hof geen sprake kan zijn van voorbedachte raad."

5. Het door de Advocaat-Generaal bij het Hof ingestelde cassatieberoep richt zich tegen dit deel van de uitspraak van het Hof.

6. Het Hof heeft ten laste van verdachte bewezen verklaard dat:

"1.

hij op 01 augustus 2005 te Tolbert, gemeente Leek, opzettelijk [slachtoffer 1] van het leven heeft beroofd, immers heeft verdachte met dat opzet

- meermalen met (een of meerdere delen van) een kandelaar geslagen op het hoofd van [slachtoffer 1] en met een mes gestoken en gesneden in het lichaam van [slachtoffer 1] en

- de hals van [slachtoffer 1] doorgesneden,

tengevolge waarvan voornoemde [slachtoffer 1] is overleden;

2.

hij op 01 augustus 2005 te Tolbert, gemeente Leek, opzettelijk [slachtoffer 2] van het leven heeft beroofd, immers heeft verdachte met dat opzet

- meermalen met (een of meerdere delen van) een kandelaar geslagen op het hoofd en lichaam van [slachtoffer 2] en

- met kracht de hals van [slachtoffer 2] samengedrukt en/of met kracht op de hals van [slachtoffer 2] geslagen,

tengevolge waarvan voornoemde [slachtoffer 2] is overleden;

3.

hij op 01 augustus 2005 te Tolbert, gemeente Leek, ter uitvoering van het door verdachte voorgenomen misdrijf om opzettelijk [slachtoffer 3] van het leven te beroven, met dat opzet

- zijn kunstgebit in de mond en keel van [slachtoffer 3] heeft geduwd en verder geduwd en

- het hoofd van [slachtoffer 3] heeft vastgepakt en gedraaid en

- meermalen heeft gestompt tegen het lichaam van [slachtoffer 3] en

- met een stang heeft geslagen op het hoofd en schouder en rug van [slachtoffer 3],

terwijl de uitvoering van dat voorgenomen misdrijf niet is voltooid."

8. Ten aanzien van deze bewezenverklaring bevat het arrest de volgende afzonderlijke overweging over de vraag in hoeverre verdachte met het voor (poging tot) doodslag vereiste opzet heeft gehandeld:

"De raadsman heeft aangevoerd dat er geen sprake is geweest van opzet op de ten laste gelegde feiten. De raadsman heeft daartoe aangevoerd dat de cognitieve vermogens van verdachte ten tijde van het plegen van de feiten door een ontstane amfetaminepsychose dermate beperkt waren dat hij niet in staat is geweest opzet op welke gedraging dan ook te hebben gehad. Bovendien is naar de mening van de raadsman ook voorwaardelijk opzet niet te bewijzen. Verdachte zou dan de aanmerkelijke kans moeten hebben aanvaard dat hij door het amfetaminegebruik in een psychose zou komen te verkeren en daarbij zou hij de kans, dat hij tijdens een dergelijke psychose de verweten feiten zou plegen, moeten hebben aanvaard. Nu verdachte niet heeft geweten en ook niet kon weten dat deze gevolgen zouden intreden, kan niet worden gezegd dat hij de kans, dat dit wel zou gebeuren, voor lief heeft genomen, aldus de raadsman. Ten slotte heeft de raadsman aangevoerd dat opzet op de feiten niet louter kan worden aangenomen op basis van culpa in causa.

Het hof overweegt hieromtrent als volgt.

Om te beoordelen of er sprake is geweest van opzet op de ten laste gelegde feiten, dient in beginsel te worden uitgegaan van het moment van het plegen van die feiten. Uit de verklaringen van de verschillende deskundigen, welke zij ter terechtzitting van het hof hebben afgelegd, volgt dat, wanneer iemand evident in dit type psychose verkeert, die persoon gedurende de psychose niet de vrijheid heeft om zijn wil te bepalen en keuzes te maken, althans niet in de context van de feitelijke realiteit, en alsdan ontoerekeningsvatbaar is. Dit was bij verdachte het geval, zo blijkt uit de verklaringen. In die zin zou er aldus geen sprake zijn geweest van opzet op de feiten.

Het hof is, gelet op na te noemen omstandigheden, echter van oordeel dat dit in casu anders is. In zijn algemeenheid is het bekend dat amfetamine een uitwerking heeft op de hersenfunctie. Vooraf is het nooit bekend wat de precieze samenstelling van de drug is, zodat een gebruiker van tevoren nooit precies weet, en in beginsel ook niet kan weten, wat de gevolgen van het gebruik van de drug zullen zijn. Amfetamine is immers een verboden drug en slechts via illegale weg te verkrijgen. Verdachte had vóór 1 augustus 2005 al een hoeveelheid amfetamine gebruikt van dezelfde portie amfetamine die hij ook op 1 augustus 2005 weer heeft gebruikt. Verdachte heeft verklaard dat hij daardoor wist dat de amfetamine anders was dan de amfetamine die hij eerder had gebruikt. Het hof acht, op basis van hetgeen daaromtrent door de ter terechtzitting gehoorde deskundigen is verklaard, het aantal psychoses als gevolg van amfetaminegebruik dusdanig groot, dat bekend verondersteld mag worden dat iemand door het gebruik van drugs in een psychose kan geraken. Daarnaast komen ook impulsdoorbraken en geweldgebruik tijdens een psychose geregeld voor. Hoewel de exacte gevolgen hiervan in een concreet geval niet te voorspellen zijn, is het wel bekend dat iemand zich tijdens een psychose ongecontroleerd kan gedragen. Het hof is aldus met de raadsman van oordeel dat verdachte niet heeft voorzien dat hij tijdens de psychose juist deze ernstige feiten zou plegen, maar is wel van oordeel dat verdachte zich willens en wetens in een situatie van intoxicatie heeft gebracht en daarmee aan zichzelf heeft te wijten dat hij in een psychotische toestand is geraakt. Verdachte wist, gelet op zijn jarenlange intensieve amfetaminegebruik, wat de risico's van zijn drugsgebruik zouden kunnen zijn.

Op grond van het voorgaande is het hof van oordeel dat verdachte door een herhaald gebruik van de op 29 juli 2005 gekochte amfetamine, waarvan hij wist dat deze anders was dan de amfetamine die hij eerder had gehad, bewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat hij in een psychose zou geraken en tijdens die psychose gewelddadige handelingen zou kunnen verrichten. Aldus is het hof van oordeel, dat het opzet, zoals ten laste is gelegd, bewezen kan worden."

10. De overwegingen van het Hof doen sterk denken aan die waarmee het Amsterdamse Hof in de zaak die ten grondslag lag aan HR 14 december 2004, NJ 2006, 448 had beargumenteerd dat verdachte opzettelijk zwaar lichamelijk letsel had toegebracht aan zijn vriendin hoewel er volgens de verdediging geen sprake was van opzet op het toebrengen van zwaar lichamelijk letsel, omdat het geweld het gevolg was van een niet voorzienbare impulsdoorbraak. De desbetreffende overweging luidde:

"Naar is komen vast te staan is de verdachte opvliegend van karakter en stond hij ten tijde van het tenlastegelegde door privé- en werkomstandigheden onder grote psychische druk. Hij heeft bij eerdere gelegenheden agressief gedrag jegens zijn vrouw getoond, waaronder het gooien van servies in haar richting, kort voorafgaand aan het telastegelegde.

Gezien deze omstandigheden heeft de verdachte, door in een korte periode grote hoeveelheden alcohol in te nemen alsmede een aanzienlijke hoeveelheid medicijnen die naar hij wist niet in combinatie met alcohol mogen worden gebruikt, willens en wetens de aanmerkelijke kans aanvaard dat hij de controle over zijn handelen zou verliezen, zoals in de onderhavige zaak is geschied.

De omstandigheid dat de verdachte achteraf gezien zegt geen herinnering te hebben aan het gebeuren, doet niet af aan het feit dat de verdachte verwijtbaar heeft gehandeld zoals hierboven omschreven. Het primair en subsidiair gevoerde verweer wordt derhalve verworpen."

11. In de bespreking van de klachten over onder meer de verwerping van het verweer dat bij verdachte geen sprake was geweest van opzet overwoog de Hoge Raad (HR 14 december 2004, NJ 2006, 448 r.o.v. 3.5):

"Primair is in hoger beroep het verweer gevoerd dat de verdachte het hem tenlastegelegde niet opzettelijk heeft begaan, gelet op de toestand waarin de verdachte verkeerde na het voorafgaande gebruik van medicijnen en alcohol. Een zodanig verweer kan slechts slagen indien bij de verdachte ten tijde van zijn handelen ieder inzicht in de draagwijdte van zijn gedragingen en de mogelijke gevolgen daarvan zou hebben ontbroken. Het Hof heeft klaarblijkelijk geoordeeld dat een zodanig uitzonderlijk geval zich niet heeft voorgedaan. Dat oordeel is, wat er zij van wat het Hof bij de bespreking van de verweren heeft overwogen, niet onbegrijpelijk, gelet op de aard van de bewezenverklaarde gedragingen en de inhoud van de hiervoor onder 3.3 onder (i) en (iv) weergegeven bewijsmiddelen."

15. Dat geldt niet alleen in Nederland, ook elders blijkt het lastig een bevredigend antwoord te vinden. In België is men geneigd in dergelijke gevallen toch opzet en strafrechtelijke aansprakelijkheid aan te nemen, maar de schrijvers zijn kritisch. Zie bijv. Lieven Dupont & Raf Verstraeten, Handboek Belgisch Strafrecht, Leuven/Amersfoort 1990, p. 273 e.v. en Van den Wyngaert, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn 2006, p.297 e.v. In Frankrijk kent men vergelijkbare problemen en kan het aannemen van opzet problematisch zijn bij in dronkenschap begane delicten, aldus Pradel, Droit Pénal, dixième édition (1995), p. 543-545. De enige bevredigende oplossing lijkt te zijn een voorziening als het Duitse recht kent in § 323a StGB: Vollrausch. Die bepaling luidt:

(1) Wer sich vorsätzlich oder fahrlässig durch alkoholische Getränke oder andere berauschende Mittel in einen Rausch versetzt, wird mit Freiheitsstrafe bis zu fünf Jahren oder mit Geldstrafe bestraft, wenn er in diesem Zustand eine rechtswidrige Tat begeht und ihretwegen nicht bestraft werden kann, weil er infolge des Rausches schuldunfähig war oder weil dies nicht auszuschließen ist.

Oostenrijk (§ 287 StGB) en Zwitserland (§ 263 StGB) kennen een vergelijkbare regeling.

16. Het Hof heeft geoordeeld dat verdachte door amfetamine te gebruiken die anders was dan de amfetamine die hij eerder had gekocht, bewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat hij in een psychose zou geraken en tijdens die psychose gewelddadige handelingen zou verrichten. Mij lijkt dat dit oordeel op grond van hetgeen het Hof heeft vastgesteld onvoldoende gemotiveerd is, omdat uit de omstandigheid dat verdachte wist wat de risico's van drugsgebruik kunnen zijn nog niet zonder meer voortvloeit dat hij die risico's ook bewust heeft aanvaard (vgl. HR 25 maart 2003, NJ 2003, 552). In zoverre is de eerste klacht van het middel gegrond. Daar komt bij dat het Hof de feiten waarop het oordeel dat verdachte door amfetamine te gebruiken bewust de aanmerkelijk kans heeft aanvaard dat hij gewelddadig zou handelen als hij heeft gedaan, niet blijken uit in het arrest opgenomen bewijsmiddelen. Ook in zoverre is de bewezenverklaring niet naar behoren

gemotiveerd, zodat ook de tweede klacht slaagt.

25. Omtrent de in het middel bedoelde vordering houdt de bestreden uitspraak onder meer in:

"Uit het onderzoek ter terechtzitting van het hof is gebleken, dat de benadeelde partij zich in het geding in eerste aanleg heeft gevoegd, dat haar vordering in eerste aanleg deels wel en deels niet is toegewezen en dat zij zich binnen de grenzen van haar eerste vordering in het geding in hoger beroep opnieuw heeft gevoegd. Derhalve duurt de voeging ter zake van haar in eerste aanleg gedane vordering tot schadevergoeding in het geding in hoger beroep voort.

Ook voor de overige posten (immateriële schade en shockschade) is de vordering van de benadeelde partij tot het in eerste aanleg toegewezen bedrag van de zijde van de verdachte niet weersproken. Derhalve kan de post immateriële schade worden toegewezen tot een bedrag van € 2.000,- en de post shockschade tot een bedrag van € 8.000,-.

Het hof is van oordeel, dat de vordering van de benadeelde partij voor het overige niet van zo eenvoudige aard is, dat zij zich leent voor behandeling in het strafgeding. Gelet op het bepaalde in artikel 361, derde lid, van het Wetboek van Strafvordering, dient de benadeelde partij in haar vordering in zoverre niet-ontvankelijk te worden verklaard, met bepaling, dat de benadeelde partij haar vordering in zoverre slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen.

26. Het proces-verbaal van de terechtzitting van het Hof van 2 april 2007 houdt - voorzover voor de beoordeling van het middel van belang - het volgende in:

"De advocaat-generaal voert het woord overeenkomstig de door haar overgelegde aantekeningen van het requisitoir, welke aan dit proces-verbaal zijn gehecht. Het requisitoir strekt tot veroordeling van verdachte tot een gevangenisstraf van achttien jaren en oplegging van de maatregel van terbeschikkingstelling met dwangverpleging. Tevens vordert zij de toewijzing van de vordering van de benadeelde partij tot een bedrag van € 18.219,20 en de teruggave van de goederen waarop nog beslag rust. De advocaat-generaal legt de vordering aan het hof over. Zij voegt aan haar aantekeningen van het requisitoir toe, zakelijk weergegeven:

28. De Rechtbank overwoog ten aanzien van de vordering van de benadeelde partij het volgende:

"Naar het oordeel van de rechtbank is komen vast te staan dat aan de benadeelde partij door het bewezen verklaarde rechtstreeks schade is toegebracht tot een bedrag van € 18.219,20. De rechtbank zal de vordering tot dat bedrag toewijzen.

Dit betreft de posten kosten lijkbezorging en directe immateriële schade, respectievelijk € 8.219,20 en € 2.000. Van de post shockschade acht de rechtbank, gelet op de brief van [betrokkene 1], huisarts, d.d. 24 januari 2006 en de brief van [betrokkene 2], traumapsycholoog en GZ-psycholoog d.d. 1 februari 2006, als tot op heden aannemelijk geworden een schadebedrag van € 8.000.

De rechtbank heeft daarbij gelet op de in de brieven vermelde duur van behandeling van de bij de benadeelde partij door de dood van haar kinderen veroorzaakte posttraumatische stressstoornis.

Het overige gedeelte van de gevorderde shockschade wijst de rechtbank in dit stadium af, nu een grotere omvang van de shockschade met de overgelegde brieven onvoldoende is onderbouwd, zodat het overige deel van de gevorderde shockschade niet aannemelijk is geworden."

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden,