Parket bij de Hoge Raad, 02-07-2019, ECLI:NL:PHR:2019:694, 18/04911

a) Indien een beroep is gedaan op de vrijstellingsgrond als bedoeld in art. 5 onder b Lpw 1969, dient de rechter te onderzoeken of het bezwaar de richting van het onderwijs betreft. Blijkens de wetsgeschiedenis heeft de wetgever niet gewild dat de rechter het gewicht van zo'n bezwaar beoordeelt.

b) Onder overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs, als bedoeld in artikel 5 onder b Lpw 1969 zijn niet begrepen bedenkingen tegen de soort van het onderwijs, tegen de leerplicht als zodanig of tegen de wettelijke inrichting van het onderwijs.

c) Degene die zich op de vrijstelling beroept, dient - gelet op het voorgaande - duidelijk aan te geven welke zijn bedenkingen zijn tegen het onderwijs op de scholen of instellingen die zich binnen redelijke afstand van zijn woning bevinden en waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden, opdat de rechter kan beoordelen of die bedenkingen de richting van het op die scholen of instellingen gegeven onderwijs betreffen.

Onderbouwing van de bezwaren door de verdachteOp de terechtzitting in eerste aanleg en ter terechtzitting in hoger beroep heeft de verdachte zijn richtingbezwaren uiteengezet en toegelicht. In bijlage 4 bij de aan het hof gestuurde brief van 26 januari 2018 heeft de verdachte opgegeven wat zijn overwegende bedenkingen zijn tegen de richting van het onderwijs dat wordt gegeven op de scholen gelegen binnen redelijke afstand van zijn woning waarop zijn kinderen geplaatst zouden kunnen worden.

1. Openbaar onderwijs draagt de objectivistische levensovertuiging niet actief uit. Op een niet objectivistische school zouden onze kinderen zich steeds moeten verantwoorden voor hun ideeën en opvattingen, die ze van huis uit meekrijgen.

2. Wij willen onze kinderen tegen deze invloeden beschermen en ze niet onnodig hieraan blootstellen, zonder begeleiding van mensen die hun mening/ideeën/overtuigingen delen, respecteren en eerbiedigen.

3. Als onze kinderen op een niet objectivistische school iets leren waar wij het niet mee eens zijn, dan moeten wij ze dat weer afleren en dat brengt hen in verwarring. Je tornt dan ook aan het gezag en de deskundigheid van de leerkracht, een situatie die voor niemand wenselijk is. Ze komen daarmee in een onwenselijke spagaat.

4. Het is mede vanwege het onder 3 genoemde dat een objectivistische levensbeschouwing juist niet alleen kan worden aangeleerd buiten schooltijd. De objectivistische levensbeschouwing is de hele dag aanwezig. Bij ons is alles en zijn alle vakken doordrenkt van het objectivisme.

5. Wij zijn de (professionele) mening toegedaan dat het schadelijk zou zijn voor de geestelijke ontwikkeling van onze kinderen om de verschillende ontwikkelingsgebieden van elkaar te scheiden (we zijn beiden psychiater). Op een school op objectivistische grondslag zou de ontwikkeling op het sociale, het cognitieve, het geestelijke, het morele, het emotionele en het creatieve vlak, welke vlakken voor ons onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, ook daadwerkelijk één geheel vormen.

6. De dynamische ontwikkeling van onze levensovertuiging in onze kinderen kan alleen worden begrepen en worden overgedragen door volwassenen die deze levensvisie uit ervaring kennen en volgen.

7. Inhoudelijk bezien zouden openbare richtingen neutraal moeten zijn, in de zin dat zij geen godsdienst of levensovertuiging uitdragen, maar wel een ieders levensbeschouwing of godsdienst zullen eerbiedigen. Dit houdt in dat tegenstrijdige opvattingen zonder meer geaccepteerd worden, zonder dat in dergelijk openbaar onderwijs de gelegenheid bestaat dat deze worden bekritiseerd en geverifieerd. Zulk zogenaamd neutraal onderwijs zoekt niet naar waarheid in deze zaken en zal de zoektocht naar objectiveerbare waarheid niet bevorderen. Die relativering, althans subjectivering van de waarheid miskent de objectiviteit en eenduidigheid van de werkelijkheid en de noodzaak en de menselijke verantwoordelijkheid om de werkelijkheid met volle consequentheid te onderzoeken, zaken die bij ons centraal staan. Daarmee ondermijnen deze zogenaamde neutrale richtingen de opvoeding en vorming die wij voor onze kinderen overeenkomstig onze levensovertuiging zoeken.

8. Objectivisme is niet neutraal van aard, maar een radicale levensvisie waarin het individu centraal staat. Het nastreven van je eigen geluk en het leiden van een productief leven op je eigen voorwaarden (binnen de wettelijke kaders) staan centraal. Je leeft een rationeel leven gebaseerd op de waarneembare externe realiteit en wijst irrationaliteit consequent af. Hier valt neutraliteit niet in te passen.

9. Als objectivist staan we daarmee zo extreem anders in het leven dan de meerderheid van de Nederlandse bevolking, dat wij het onaanvaardbaar en onverantwoord vinden om onze kinderen bloot te stellen aan de stelselmatige eerbiediging van irrationaliteit waarop voor ons de grondslagen van openbaar een algemeen bijzonder onderwijs neer komen.

Huidige stand van het recht

In haar conclusie bij HR 12 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3111, heeft A-G T.N.B.M. Spronken onder 5.22 op het volgende gewezen:

" "De heersende opvatting in Nederland (inclusief die van de wetgever) is, dat kinderen naar school behoren te gaan, omdat zij recht hebben op onderwijs en zich het beste kunnen ontwikkelen in een (school)gemeenschap waaraan ook andere kinderen deelnemen. Tegenwoordig wordt vaker dan voorheen een beroep gedaan op de vrijstelling op grond van richtingbezwaren en kent Nederland inmiddels meer verschillende religieuze en levensbeschouwelijke stromingen waarbij lang niet voor elke stroming (genoeg) scholen bestaan die op een daarop toegesneden grondslag zijn gebaseerd. Uit de jurisprudentie volgt (vooralsnog) echter niet dat de vrijstelling wezenlijk anders moet worden opgevat dan de wetgever in respectievelijk 1900 en 1969 voor ogen heeft gehad. Dat internationaalrechtelijke verdragen het bestaan van deze vanuit historisch oogpunt specifiek Nederlandse vrij stelling niet verplichten, maakt dat niet anders. Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad kan worden afgeleid dat de gevallen én de wijze waarop de vrijstelling kan worden ingeroepen ingevolge art. 5, 6 en 8 Lpw 1969 beperkt zijn en aan strikte eisen zijn gebonden, maar dat deze bepalingen geen strijd opleveren met de in art. 9, eerste lid, EVRM en art. 2 Eerste Protocol EVRM gewaarborgde rechten.

" Daarnaast heeft de Hoge Raad het belang van een duidelijke toelichting van de bezwaren benadrukt en verduidelijkt wat in elk geval niet onder richtingbezwaren moet worden verstaan. Ook al zouden als gevolg van de maatschappelijke ontwikkelingen na 1969 meer vrijstellingen tot stand komen en (ook bij de wetgever) de vrees ontstaan dat de leerplicht zijn effect zal verliezen, is het niet aan de rechter maar behoort het tot de taak van de wetgever om daar verandering in te brengen. Hoewel de politiek op dit punt bepaalt niet stilzit, zal de vrijstelling op grond van richtingbezwaren vooralsnog onverkort moeten worden toegepast." [Voetnoten weggelaten, hof.]Toetsing van de bezwarenHet hof stelt – gelet op de huidige stand van het recht – voorop dat de vrijstellingsregeling is bedoeld voor alle ouders die een andere dan de gangbare geloofsovertuiging hebben of niet tot een ‘erkende’ geloofsgemeenschap behoren en daarom geen school van hun overtuiging kunnen vinden. De wet stelt geen eisen aan de herkomst van de richtingbezwaren. Bij de beoordeling of de verdachte was vrijgesteld van de verplichting om zich in te schrijven op een school omdat hij tegen de richting van de redelijkerwijs bereikbare scholen overwegende bedenkingen had, zal het hof niet treden in de vraag of deze bedenkingen al dan niet overwegend van aard zijn en slechts oordelen over de vraag of de bedenkingen de richting van het onderwijs in de zin van artikel 5 Lpw 1969 betreffen. Het hof is van oordeel dat die vraag bevestigend dient te worden beantwoord. De verdachte heeft ter terechtzitting in eerste aanleg en hoger beroep – onder verwijzing naar de genoemde bijlage 4 – aannemelijk gemaakt dat zijn bezwaren de richting van het onderwijs betreffen. Hij heeft die bezwaren, ten aanzien van de richtingen van alle scholen en instellingen die zich binnen redelijke afstand van zijn woning bevinden en waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden, voldoende concreet uiteengezet .Meer in het bijzonder overweegt het hof ten aanzien van het openbaar onderwijs dat bedenkingen tegen de richting van het onderwijs als bedoeld in art. 5 onder b Lpw 1969 ook hierin kunnen bestaan dat bedenkingen bestaan tegen het ontbreken van enige levensbeschouwelijke of godsdienstige richting van het onderwijs. Vorenbedoelde bedenkingen kunnen derhalve ook zijn gericht tegen de richting van het openbaar onderwijs (vgl. HR 17 april 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV9201, NJ 2012/270) .De verdachte heeft zowel in eerste aanleg als in hoger beroep voldoende uiteengezet wat zijn bedenkingen zijn, door onder meer te stellen dat hij het objectivisme aanhangt en wenst dat zijn kinderen volgens die levensovertuiging opgevoed en onderwezen worden. De verdachte en zijn raadsman hebben niet alleen uitvoerig betoogd dat een objectivistische levensbeschouwing niet alleen kan worden aangeleerd buiten schooltijd maar – in het door de verdachte voorgestane onderwijs – de hele dag aanwezig is. De verdachte heeft ook voldoende concreet onderbouwd dat in het onderwijs op objectivistische grondslag alle vakken zijn doordrenkt van het objectivisme. De verdachte heeft dat ter terechtzitting, toegelicht door uit te leggen dat de interactie tussen leraar en leerling en die tussen de leerlingen onderling in het objectivistisch onderwijs totaal anders is dan gangbaar is op een neutrale school. Zo heeft hij ter terechtzitting in hoger beroep naar voren gebracht dat in de objectivistische benadering in de interactie tussen leraar en leerling niet wordt gehandeld vanuit een gezagsrelatie, maar dat daarin de keuzevrijheid van het kind centraal staat. Als voorbeeld betreffende de interactie tussen de leerlingen onderling heeft hij gegeven dat het adagium ‘samen spelen is samen delen’ op gespannen voet staat met een objectivistische levensovertuiging en dat een dergelijk uitgangspunt afbreuk doet aan een opvoeding overeenkomstig die levensbeschouwing. Dat de richting die de verdachte prefereert haaks staat op de (neutrale) richting van een openbare school/instelling is daarmee voldoende concreet onderbouwd.Het hof heeft voorts getoetst of de bedenkingen van de verdachte tegen de soort van het onderwijs, tegen de leerplicht als zodanig of tegen de wettelijke inrichting van het onderwijs zijn gericht. In bijlage 2 bij de genoemde brief van 26 januari 2018 staat als opmerking van de certificeerder van het thuisonderwijs n.a.v. een huisbezoek op 26 juli 2016 onder meer vermeld: “De ouders hebben van begin af aan gekozen voor ‘radical unschooling’, een benadering die afstand neemt van de op scholen gebruikelijke werkwijzen en materialen.” Desgevraagd heeft de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep meegedeeld dat zijn keuze voor thuisonderwijs los staat van de objectivistische levensovertuiging en dat die levensovertuiging niet wordt opgevoerd vanuit het streven [betrokkene 1] en [betrokkene 2] thuisonderwijs te geven. Het hof acht het op grond van het voorgaande aannemelijk dat de keuze van de verdachte voor het geven van thuisonderwijs aan zijn kinderen is ingegeven door richtingbezwaren. De door de verdachte en zijn raadsman aangevoerde bedenkingen richten zich dus niet enkel tegen de inrichting van het onderwijs – de zogenoemde praktische bezwaren – maar bestaan hoofdzakelijk uit bedenkingen tegen de richting van het onderwijs.

" Uit het voorgaande volgt dat de verdachte op de voet van artikel 5 Lpw 1969 van rechtswege is vrijgesteld van de inschrijvingsverplichting ten aanzien van zijn kinderen [betrokkene 1] en [betrokkene 2] . Dat betekent dat niet wettig en overtuigend bewezen kan worden, dat – zoals de tenlastelegging vermeldt - de verdachte niet heeft voldaan aan de verplichting om overeenkomstig de bepalingen van de Leerplichtwet 1969 te zorgen dat [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als leerlingen van een school stonden ingeschreven. De verdachte dient daarom te worden vrijgesproken.”

2.5.Hetgeen door de verdachte in de onderhavige zaak in appel is aangevoerd en hiervoor onder 2.2.2 en 2.2.3 is weergegeven, kan bezwaarlijk worden aangemerkt als aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleende, overwegende bedenkingen als bedoeld in art. 5, aanhef en onder b, Lpw. De omstandigheid dat de verdachte zijn bezwaren zelf aanmerkt als een uitvloeisel van zijn holistische levensovertuiging, brengt niet mee dat die bezwaren reeds daarom overwegende bedenkingen opleveren tegen de richting van het onderwijs in zin van de wet.

2.6Het middel, dat van een andere opvatting uitgaat, faalt derhalve,¹³ zodat hetgeen het Hof dienaangaande heeft overwogen onbesproken kan blijven.”

11. De steller van het middel beroept zich op deze nieuwe overweging van de Hoge Raad. Naar haar inzicht heeft het hof verzuimd te oordelen “over de vraag of de overwegende bedenkingen voortkomen uit een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing en of hieraan zodanig gewicht kan worden toegekend dat dit heeft geleid tot een ‘zwaar gemoed’. De rechter dient aldus te toetsen of de ‘ernstige bedenkingen’ van de ouders (niet alleen inderdaad de richting van de school betreffen maar, als dat zo is) zich ook — als bezwaren van het ‘gemoed’ — op een voldoende fundamenteel niveau bevinden om als ‘gemoedsbezwaren’ tegen de richting van de school te kunnen worden (h)erkend.”

12. Aldus geeft het middel aanleiding om bij de strekking van de rechtsoverwegingen uit het arrest van de Hoge Raad van 3 juli 2018, ECLI:NL:HR:2018:1071, NJ 2018/415 langer stil te staan. De toepassing van deze rechtsoverwegingen op de omstandigheden van het concrete geval, geeft de indruk dat het vereiste dat de bezwaren berusten op een welbepaalde godsdienst of levensovertuiging tamelijk restrictief moet worden opgevat en aldus verstrekkende consequenties hebben zal. De Hoge Raad gaat in rechtsoverweging 2.5 niet voorbij aan het casuïstische karakter van zijn oordeel (“Hetgeen door de verdachte in de onderhavige zaak in appel is aangevoerd”), zijn oordeel dat het aangevoerde “bezwaarlijk kan worden aangemerkt als aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleende, overwegende bedenkingen” moet echter mede worden begrepen in het licht van de – een half jaar eerder nog door de Hoge Raad in zijn arrest van 12 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3111 herhaalde – rechtsregel dat de rechter niet behoort te treden in het gewicht van de bedenkingen. In het kader van dat niet verlaten uitgangspunt, komt de nadruk in deze deeloverweging niet te liggen op de overwegende mate van de bedenkingen, die immers voor de rechter niet toetsbaar is, maar op het “aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleend” zijn daarvan. Het is díe maatstaf waaraan de Hoge Raad het door de holistisch georiënteerde verdachte aangevoerde betrekkelijk indringend toetst; het is niet zo dat de Hoge Raad de overwegingen van het hof in die zin verstaat dat het hof de bedenkingen van de verdachte als niet aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleend heeft beschouwd, welk oordeel dan niet onbegrijpelijk zou zijn. De Hoge Raad stelt zelf vast dat het aangevoerde bezwaarlijk kan worden aangemerkt als aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleend. Voorzichtig lijkt daaruit te kunnen worden opgemaakt dat de ruimte voor een geslaagd beroep op de exceptie op grondslag van aan het holisme ontleende bezwaren zeer beperkt is.

13. Deze nadere beperking van het bereik van de vrijstellingsgrond zal vermoedelijk zijn ingegeven door het – ook internationaalrechtelijk verankerde – recht van ieder kind om onderwijs te genieten en het inzicht dat deugdelijke schoolgang een belangrijk aspect is van de ontwikkeling van het kind. In een samenleving waarin de pluraliteit aan religieuze en levensbeschouwelijke stromingen toeneemt,¹⁵ zouden bij een ruimere uitleg van de vrijstellingsgrond van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 die belangen van kinderen ernstig in het gedrang kunnen komen. In het licht van de fundamentele principes van de scheiding van kerk en staat, de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging, en het gelijkheidsbeginsel roept de aan de herkomst van de bezwaren te stellen eis echter wel vragen op. Dat een beginselplicht tot schoolgang bestaat, is niet problematisch: de Hoge Raad heeft eerder en bij herhaling uitgemaakt dat de wijze waarop aan de vrijheid van godsdienst in de Leerplichtwet 1969 invulling wordt gegeven geen inbreuk maakt op de in art. 9, eerste lid, EVRM en art. 2 Eerste Protocol EVRM gewaarborgde rechten.¹⁶ Met de vrijheid van godsdienst hoeft het op zichzelf niet in strijd te komen dat een kind wordt verplicht naar een school te gaan waartegen zijn ouders godsdienstige of levensbeschouwelijke bezwaren koesteren. Dat geen grondrechtelijke verplichting bestaat tot de invoering of handhaving van een levensbeschouwelijke vrijstelling van de leerplicht, neemt echter niet weg dat de bestaande vrijstellingsgrond – ook blijkens de rechtspraak van de Hoge Raad – moet worden beschouwd als een erkenning en uitwerking van de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging. Door een beroep op die vrijstellingsgrond te beperken tot bezwaren die zijn ontleend aan een “welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing” komt de rechter voor de vraag te staan óf van een godsdienst of levensbeschouwing sprake is. Die vraag kan vanuit zowel een objectief als een subjectief perspectief worden onderzocht en laat zich niet zelden lastig beantwoorden.¹⁷ In de vakliteratuur wordt het bovendien in het algemeen als onwenselijk beschouwd wanneer de overheid de levensbeschouwing of levensbeschouwelijke opvattingen van zijn burgers aan een al te indringende toetsing onderwerpt. In de inleiding van zijn recente proefschrift over het juridisch begrip van godsdienst in de Nederlandse rechtsorde, vat Vleugel de bezwaren tegen zo een indringende toets als volgt samen (met weglating van voetnoten):

14. Ook het EHRM acht het niet de taak van de overheid, de rechter daaronder begrepen, om de claim dat een gedraging of uiting is ingegeven door een godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging indringend te beoordelen. Vaste rechtspraak is dat:

“the right to freedom of thought, conscience and religion denotes only those views that attain a certain level of cogency, seriousness, cohesion and importance. However, provided this is satisfied, the State’s duty of neutrality and impartiality is incompatible with any power on the State’s part to assess the legitimacy of religious beliefs or the ways in which those beliefs are expressed”¹⁹

16. Ik keer terug naar de onderhavige zaak. De advocaat-generaal bij het hof heeft met verwijzing naar een eerdere uitspraak van het gerechtshof het standpunt ingenomen dat de objectivistische levensvisie van de verdachte geen welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing is waaraan richtingbezwaren kunnen worden ontleend. Het hof is van dit standpunt van het openbaar ministerie afgeweken en heeft de verdachte vrijgesproken omdat hij van de inschrijvingsplicht is vrijgesteld. Aan dat oordeel heeft het hof in zijn onderhavige arrest (van 18 juli 2018) onder het cursiefje “Toetsing van de bezwaren” ten grondslag gelegd (en daarbij vooropgesteld) dat naar huidig recht:

“de vrijstellingsregeling is bedoeld voor alle ouders die een andere dan de gangbare geloofsovertuiging hebben of niet tot een ‘erkende’ geloofsgemeenschap behoren en daarom geen school van hun overtuiging kunnen vinden. De wet stelt geen eisen aan de herkomst van de richtingbezwaren.”

In elk geval in zijn algemeenheid lijkt mij deze vooropstelling te zijn verouderd als gevolg van het ongeveer twee weken daarvoor gewezen arrest van de Hoge Raad van 3 juli 2018, ECLI:NL:HR:2018:1071, NJ 2018/415. De door het hof gegeven vrijspraak berust zo bezien op een onjuiste rechtsopvatting van het begrip “overwegende bedenkingen” in de zin van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969.

17. Tot vernietiging zou zulks mogelijk niet behoeven te leiden, indien gezegd kan worden dat het (impliciete) oordeel van het hof, dat de aangevoerde bezwaren van de verdachte in de onderhavige zaak berusten op een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing, zonder meer begrijpelijk is. Vanuit dat perspectief zou deze zaak de Hoge Raad kunnen uitnodigen om zo mogelijk de eis van “welbepaaldheid” van de godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing waaraan de richtingbezwaren worden ontleend (enigszins) te verduidelijken. Mocht de Hoge Raad met het vereiste van “welbepaaldheid” niet hebben bedoeld aan de levensbeschouwelijke opvatting waaraan de bezwaren worden ontleend eisen te stellen die “a certain level of cogency, seriousness, cohesion and importance” overstijgen, dan bestaat naar ik meen de ruimte om het oordeel van het hof welwillend zó te begrijpen dat naar diens oordeel van zo een voldoende serieuze en coherente levensfilosofie in het onderhavige geval sprake is. Dat oordeel is dan, verweven als het is met vaststellingen en waarderingen van feitelijke aard, niet onbegrijpelijk, lijkt mij.

18. Gezien de toepassing van de rechtsoverwegingen van de Hoge Raad op de holistische levensbeschouwing van de verdachte in het toen voorliggende geval, vermoed ik echter dat de Hoge Raad met zijn arrest van 3 juli 2018, ECLI:NL:HR:2018:1071, NJ 2018/415 de lat voor een geslaagd beroep op de vrijstelling (beduidend) hoger heeft gelegd. Dat het door de verdachte beleden objectivisme zonder meer wel beantwoordt aan de eis van “welbepaaldheid” waaraan het holisme niet voldeed, heeft het hof niet nader gemotiveerd. Zonder zo een nadere motivering is het bestreden oordeel van het hof mijns inziens niet begrijpelijk. Ook als aan de in zijn algemeenheid onjuiste vooropstelling van het hof niet zwaar wordt getild, is ‘s hofs oordeel dat de door en namens de verdachte aangevoerde, aan het objectivisme ontleende bezwaren kunnen worden aangemerkt als aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing ontleende, overwegende bedenkingen als bedoeld in art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969, derhalve niet toereikend gemotiveerd.

19. Het middel is mitsdien al met al terecht voorgesteld.

20. Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

21. Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot terugwijzing van de zaak naar het gerechtshof Den Haag, opdat de zaak op het bestaande hoger beroep opnieuw wordt berecht en afgedaan.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG