Parket bij de Hoge Raad, 02-10-2015, ECLI:NL:PHR:2015:2045, 14/04537

Onderdeel 1 van het cassatiemiddel van de man heeft betrekking op de afwikkeling van de eenvoudige gemeenschap (de woning te [plaats B] ). Ook het (gedeeltelijk voorwaardelijke) incidenteel cassatiemiddel van de vrouw houdt hiermee verband. Onderdeel 2 van het cassatiemiddel van de man gaat over de waarde van de polissen bij Nationale Nederlanden en de toegepaste sanctie van art. 1:135 lid 3 BW.

Subonderdeel 1.1 richt klachten tegen het oordeel dat de vordering van de man tot vergoeding van het bedrag dat hij uit zijn privévermogen (nl. de netto-opbrengst van de woning te [plaats C] ) zou hebben geïnvesteerd in de renovatie van de gemeenschappelijke woning te [plaats A] , onvoldoende is onderbouwd. Het hof overwoog dat de man geen stukken heeft overlegd waaruit kan blijken dat de gestelde kosten voor deze renovatie inderdaad zijn gemaakt en voorts dat het opknappen van een echtelijke woning normaliter wordt gerekend onder de kosten van de huishouding⁵. Wat het eerste betreft acht de man het bestreden oordeel onbegrijpelijk, omdat het door hem in het geding gebrachte kostenoverzicht door de vrouw niet, althans onvoldoende gemotiveerd, zou zijn betwist. Wat het tweede betreft klaagt de man dat het hof een ongeoorloofde verrassingsbeslissing heeft gegeven, omdat de vrouw in de procedure bij het hof niet had aangevoerd dat de gestelde kosten van de renovatie moeten worden beschouwd als kosten van de huishouding.

De man had in eerste aanleg gesteld dat hij vanuit zijn privévermogen € 40.070,55 heeft besteed aan de renovatie van de gemeenschappelijke woning te [plaats A]⁶. Ter onderbouwing had de man als productie 16 een door hemzelf opgesteld overzicht ingebracht, waarin de uitgaven zijn uitgesplitst naar datum, bedrag, type materiaal en leverancier. Voor de op 29 november 2010 gehouden comparitie van partijen had de man als productie 33 ingebracht een “door vrouw opgesteld overzicht van geschatte kosten verbouwing [b-straat] ”. Dit overzicht omvat een handgeschreven begroting voor de woning te [plaats A] , die in totaal uitkomt op f 16.950,-.

Bij conclusie van antwoord in voorwaardelijke reconventie (blz. 3) heeft de vrouw met zoveel woorden betwist dat de man deze bedragen in de woning te [plaats A] heeft geïnvesteerd. Subsidiair betwistte zij dat het maken daarvan tot een waardestijging van de woning heeft geleid. Zij stelde niet bekend te zijn met het kostenoverzicht in prod. 16 van de man. Bovendien blijkt volgens de vrouw niet dat het in dit overzicht genoemde bedrag van € 40.070,55 afkomstig is uit privémiddelen van de man. Het hof is kennelijk ervan uitgegaan dat de vrouw daarmee de stellingen van de man met betrekking tot de renovatiekosten zodanig concreet heeft betwist dat de juistheid van deze stellingen niet kon worden aangenomen: het hof heeft immers overwogen dat het op de weg van de man had gelegen zijn desbetreffende stelling met stukken nader te onderbouwen. Dat oordeel is feitelijk van aard en niet onbegrijpelijk.

Voor zover de man met deze klacht wil zeggen dat hij de volgens het hof ontbrekende onderbouwing voldoende heeft geleverd door de bescheiden die hij in het geding had gebracht, faalt de klacht evenzeer. Het overzicht dat de man als productie 16 had overgelegd heeft het hof niet behoeven op te vatten als een voldoende onderbouwing dat de daarin vermelde uitgaven daadwerkelijk zijn gedaan, noch dat zij met privévermogen van de man zijn gefinancierd. Het overzicht in prod. 33 van de man gaf slechts een overzicht van begrote kosten, zonder dat daarbij is vermeld dat, door wie en vanuit welk vermogen deze kosten zijn voldaan. Nu een verdergaande toelichting of een onderbouwing met documenten ontbrak, kon het hof tot het oordeel komen dat de man deze betwiste stelling onvoldoende had onderbouwd.

Nu deze overwegingen zelfstandig het oordeel dragen dat de vordering van de man met betrekking tot de gestelde investering in renovatiekosten dient te worden afgewezen, behoeft het discussiepunt of de gestelde kosten behoren tot de gewone kosten van de huishouding in de zin van art. 1:84 BW geen bespreking meer. Subonderdeel 1.1. faalt.

De overige klachten van middelonderdeel 1 betreffen het oordeel van het hof over de vordering van de man tot vergoeding van het bedrag dat hij vanuit zijn privévermogen zou hebben gestoken in de aankoop van de gemeenschappelijke woning te [plaats A] en indirect in de aankoop van de gemeenschappelijke woning te [plaats B] . De man stelt, onder verwijzing naar HR 10 januari 1992, NJ 1992/651 m.nt. E.E.A. Luijten, dat, ook al is de gemeenschappelijke woning in waarde gedaald, hij jegens de vrouw aanspraak behoudt op vergoeding van het volledige nominale bedrag dat hij uit privé-middelen in de eenvoudige gemeenschap heeft ingebracht (welke aanspraak naar zijn mening ook zou kunnen worden gebaseerd op het bepaalde in art. 3:172 en/of 3:166 lid 3 en/of 3:192 BW; zie subonderdeel 1.4). Redelijkheid en billijkheid doen daaraan niet af; voor zover dat wel het geval mocht zijn en het hof op die grond de aanspraak van de man heeft gematigd, heeft het hof volgens het middelonderdeel ontoereikend gemotiveerd waarom de man het risico van de waardedaling zou moeten dragen.

Waar men uit het arrest van de Hoge Raad van 10 januari 1992, NJ 1992/651, nog zou hebben kunnen afleiden dat het vergoedingsrecht rechtstreeks op de andere echtgenoot kan worden verhaald, ook als de gemeenschap nog een verhaalsmogelijkheid biedt, volgt uit het arrest van 21 april 2006 dat het vergoedingsrecht in de eerste plaats op de gemeenschap moet worden verhaald⁹. Voor zover het gemeenschapsvermogen geen verhaal meer biedt, kan de tot de vergoeding gerechtigde echtgenoot het resterende bedrag voor de helft (dan wel naar rato van de verhouding waarin de echtgenoten in een tekort van de gemeenschap moeten dragen¹⁰) rechtstreeks vorderen van de andere echtgenoot¹¹.

Niet is uitgesloten dat op grond van redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van het geval de hoogte van het nominale vergoedingsrecht moet worden aangepast¹³. Een dergelijke billijkheidscorrectie is toegepast in gevallen waarin het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn om geen rekening te houden met de waardestijging van de goederen die in de gemeenschap vallen¹⁴. Er is m.i. geen reden om de billijkheidscorrectie tot die situaties te beperken. In zijn arrest van 10 januari 1992 heeft de Hoge Raad immers willen uitdrukken dat de redelijkheid en billijkheid onder omstandigheden een uitzondering kunnen maken op het beginsel dat wanneer echtgenoten een goed op beider naam verkrijgen, dat goed voor rekening en risico van beide echtgenoten komt, hetgeen tot gevolg heeft dat een waardestijging aan ieder voor de helft toekomt en een waardedaling door ieder voor de helft wordt gedragen. De billijkheidscorrectie kan meebrengen dat het vergoedingsrecht hoger uitvalt in geval van een waardestijging, maar ook dat het vergoedingsrecht lager uitvalt in geval van een waardedaling.

Subonderdeel 1.2 gaat ten onrechte ervan uit dat aan de man rechtstreeks verhaal toekomt op de vrouw voor het volledige, nominale bedrag van de meerinbreng, aan welk recht de redelijkheid en billijkheid niet kunnen afdoen. Gelet op het voorgaande, faalt deze klacht.

Subonderdeel 1.4 faalt voor zover het wil betogen dat aan de man een vergoedingsrecht toekomt voor het volledige deel van het nominale vergoedingsrecht waarvoor de gemeenschap geen verhaal biedt. Een dergelijk verhaalsrecht kan ook niet worden gegrond op het bepaalde in art. 3:172 en/of 3:166 lid 3 BW en/of 3:192 BW. Nog afgezien van het feit dat art. 3:192 BW in de onderhavige zaak niet van toepassing is, zou dat immers betekenen dat de vrouw het volledige risico zou dragen van de investering van de man in de eenvoudige gemeenschap. Het onderdeel faalt overigens bij gebrek aan feitelijke grondslag, nu het hof niet heeft geoordeeld dat een vergoedingsgerechtigde echtgenoot uitsluitend jegens de gemeenschap zijn recht op vergoeding kan uitoefenen. Het hof heeft in rov. 4.5.9 van het tussenarrest geoordeeld dat de man ter zake van zijn vergoedingsrecht verhaal toekomt op de netto-opbrengst van een toekomstige verkoop van de woning te [plaats B] . Vervolgens heeft het hof beoordeeld of aan de man ook nog een vordering zou toekomen op de vrouw, indien en voor zover de netto-opbrengst onvoldoende zou zijn om de vergoeding aan de man te voldoen. Het hof heeft, in het licht van de redelijkheid en billijkheid, die vraag ontkennend beantwoord: de waardedaling van de gemeenschappelijke woning is – in de rechtsbetrekking tussen de man en de vrouw onderling − toe te schrijven aan de man, omdat hij te lang is blijven vasthouden aan het standpunt dat de woning aan hem zou moeten worden toegedeeld.

Subonderdeel 1.3 is geschreven vanuit het uitgangspunt dat voor zover de man geen verhaal heeft op de eenvoudige gemeenschap, hem voor de helft van het resterende bedrag een verhaalsrecht op de vrouw toekomt. Niet kan worden uitgesloten dat op grond van de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid, bezien in verband met de omstandigheden van het geval, de hoogte van het nominale vergoedingsrecht van de man naar beneden dient te worden bijgesteld. Het hof heeft deze billijkheidscorrectie niet gegrond op enkel de omstandigheid dat de man de voormalige echtelijke woning aanvankelijk aan zichzelf toebedeeld wilde zien. De vrouw heeft in cassatie, m.i. terecht, doen betogen dat het juist onbegrijpelijk zou zijn indien zij – naast het mislopen van de winst die na dadelijke verkoop van de woning aan een derde had kunnen worden gerealiseerd – ook nog eens het risico zou moeten dragen van het niet (langer) kunnen verhalen van het vergoedingsrecht op de gemeenschap¹⁵. Het hof heeft kennelijk bedoeld dat de gevolgen van de door de man gemaakte keuze – te parafraseren als het, gegeven zijn mogelijkheden voor financiering, te lang blijven vasthouden aan het standpunt dat hij deze woning zou kunnen overnemen, zulks terwijl de waarde daarvan op de onroerend goed-markt daalt − niet uitsluitend ten laste van de vrouw behoren te komen. De waardering hiervan is voorbehouden aan het hof; onbegrijpelijk voor de lezer is het oordeel niet.

Subonderdeel 1.5 is voorwaardelijk voorgedragen, voor het geval dat het hof aansluiting heeft gezocht bij art. 1:87 BW. Nu dit niet zo is, faalt de klacht bij gebrek aan feitelijke grondslag. De slotsom is dat onderdeel 1 niet tot cassatie leidt.

Het bovenstaande brengt mee dat het door de vrouw voorwaardelijk voorgedragen incidenteel cassatiemiddel geen bespreking meer behoeft.

Het onvoorwaardelijk gedeelte van het incidenteel cassatieberoep van de vrouw is gericht tegen de beslissing dat de man enig vergoedingsrecht kan uitoefenen ten laste van de netto-opbrengst van de gemeenschappelijke woning te [plaats B] . De vrouw klaagt dat het hof een gedeelte van grief V van de vrouw niet heeft behandeld. Primair maakte de vrouw in haar grief V bezwaar tegen de beslissing van de rechtbank dat de overwaarde van de woning te [plaats B] tussen partijen bij helfte moet worden verdeeld. De vrouw wenste dat zou worden uitgegaan van een overwaarde, gebaseerd op een waarde in het economisch verkeer van deze woning ten bedrage van € 273.500,-, met het argument dat de redelijkheid en billijkheid meebrengen dat wordt afgeweken van een verdeling bij helfte. De vrouw had het hof verzocht het aandeel van de vrouw in de overwaarde alsnog vast te stellen op € 46.250,- (zijnde de helft van het verschil tussen de door de vrouw voorgestelde waarde van € 273.500,- en de restant-hypotheekschuld), althans op € 25.256,- (zijnde de helft van de overwaarde, indien wordt uitgegaan van een waarde van de woning van € 231.512,-).

De klacht faalt. De vrouw heeft weliswaar gesteld dat zij een verdeling anders dan bij helfte verlangde, maar zij vorderde uiteindelijk een verdeling van de overwaarde waarbij ieder de helft zou krijgen, zij het berekend tegen een (fictieve) waarde van die woning van € 273.500,-, althans van € 231.512,-. In feite wenste de vrouw af te wijken van de regel dat bij het bepalen van de waarde van hetgeen verdeeld moet worden, wordt uitgegaan van de waarde ten tijde van de verdeling¹⁶. Ter comparitie zijn partijen overeengekomen dat als peildatum voor de waarde van de bijzondere gemeenschap de datum van de feitelijke verdeling zou worden aangehouden.

Het hof heeft in rov. 3.4 van zijn eindarrest geoordeeld dat de verdeling van de gemeenschappelijke woning zal plaatsvinden door verdeling van de netto-opbrengst nadat de woning is verkocht en geleverd voor een koopsom gelijk aan of hoger dan € 218.000,-, met dien verstande dat het hof heeft geoordeeld dat de netto-opbrengst volledig aan de man toekomt, gelet op de hoogte van zijn vergoedingsrecht. Tot een dergelijke wijze van verdeling had ook de rechtbank in haar eindvonnis van 15 augustus 2012 besloten. In hoger beroep zijn partijen kennelijk van deze wijze van verdeling uitgegaan, althans is hierover in appel geen discussie meer gevoerd¹⁷. Nu het hof niet heeft gekozen voor een toedeling van de woning aan de man, tegen vergoeding van de overwaarde aan de vrouw, maar voor verdeling van de netto-opbrengst na een verkoop aan een derde, heeft de vrouw geen belang bij deze klacht. In het laatste geval doet immers niet ter zake tegen welke datum de waarde van het goed wordt berekend: het gaat slechts om de netto-verkoopopbrengst van de woning die in feite wordt behaald¹⁸.

Krachtens art. 3:194 lid 2 BW, dat op zijn beurt is ontleend aan art. 1110 (oud) BW, verbeurt een deelgenoot zijn aandeel in de gemeenschap indien die deelgenoot opzettelijk tot de gemeenschap behorende goederen verzwijgt, zoek maakt of verborgen houdt²¹. Voor de sanctie van art. 3:194 lid 2 BW is aanleiding wanneer een der deelgenoten het bestaan van een tot de gemeenschap behorend goed verzwijgt, terwijl hij wist dat het goed tot de gemeenschap behoort²². Gelet op de geschiedenis van de Wet verrekenbedingen, reeds aangehaald, kan voor de toepassing van art. 1:135 lid 3 BW hetzelfde worden aangenomen als bij toepassing van art. 3:194 lid 2 BW, met dien verstande dat de sanctie ingaat nadat de verrekening heeft plaatsgevonden²³. Tot aan het moment van de verrekening tussen de echtgenoten kan de verrekenplichtige echtgenoot dus nog melding maken van (het bestaan van) het in de verrekening te betrekken vermogensbestanddeel, onderscheidenlijk de in de verrekening te betrekken inkomsten.

Het voorgaande brengt mee dat subonderdeel 2.1 tevergeefs door de man is voorgedragen. Blijkens rov. 7.4.6 van het eindarrest, heeft het hof uit de overgelegde stukken opgemaakt dat de man ten tijde van de echtscheiding kennis had van het bestaan van beide polissen, maar deze opzettelijk heeft verzwegen althans verborgen heeft gehouden. Daarin ligt besloten dat het hof van oordeel is dat de man wist dat deze polissen behoorden tot het vermogen dat (omdat de bedongen periodieke verrekening achterwege was gebleven) alsnog tussen partijen verrekend moest worden. Daarvan uitgaande, heeft het hof de regel van art. 1:135 lid 3 BW correct toegepast en zijn oordeel op voor de lezer inzichtelijke wijze gemotiveerd.

Subonderdeel 2.2 is gericht tegen het oordeel dat daadwerkelijk verrekening heeft plaatsgevonden, zoals bedoeld in dit artikellid. De rechtsklacht houdt in²⁴ dat de sanctie van art. 1:135 lid 3 BW buiten toepassing dient te blijven indien tijdens de procedure voor de burgerlijke rechter waarin de verrekening wordt vastgesteld verzwegen vermogen alsnog in de verrekening wordt betrokken: onder ‘procedure’ is hier ook de appelprocedure begrepen.

Bij toepassing van art. 3:194 BW kan zich de vraag voordoen of het intreden van de sanctie op het tijdstip dat verdeling plaatsvindt²⁵ wordt voorkomen indien, na het bedrog, de verzwegen goederen alsnog worden opgegeven. Snijders wil die mogelijkheid niet uitsluiten ingeval bij de boedelbeschrijving − waarmee wettelijk de verdeling wordt aangevangen (zie art. 3:194 lid 1 BW) − een bate opzettelijk is verzwegen en de betrokken deelgenoot uit eigener beweging het goed alsnog aanmeldt. Het zou anders zijn indien het goed pas boven water komt dankzij de alertheid van de overige deelgenoten²⁶. Het hof ’s-Hertogenbosch past de sanctie bovendien ook toe ten aanzien van een deelgenoot die (slechts) ten opzichte van de Belastingdienst tot “inkeer” was gekomen²⁷.

Bij de toepassing van art. 1:135 lid 3 BW is niet voldoende dat het tijdstip is overschreden waarop volgens de huwelijkse voorwaarden verrekening had behoren te geschieden (bij een periodiek verrekenbeding doorgaans: aan het einde van elk kalenderjaar). De sanctie gaat eerst in nadat verrekening heeft plaatsgevonden; tot dat moment kan een verrekenplichtige echtgenoot alsnog melding maken van het bestaan van inkomsten of vermogensbestanddelen die in de verrekening behoren te worden betrokken. In het onderhavige geval zijn partijen niet zelf tot verrekening overgegaan, maar heeft de rechtbank bij vonnis van 15 augustus 2012 bepaald hoe de verrekening tussen partijen geschiedt. Uit rov. 2.2 volgt dat het vonnis zich niet beperkt tot een beslissing over een deelkwestie, maar dat het door de rechtbank vastgestelde saldo uitvoering geeft aan de verrekening die partijen volgens de huwelijkse voorwaarden moesten verrichten en waarover zij het niet eens konden worden. De hieruit voor de man en vrouw voortvloeiende verplichtingen zijn van rechtswege ingegaan op het moment dat het vonnis is uitgesproken²⁸. Vanaf dat moment kon de sanctie van art. 1:135 lid 3 BW toepassing vinden. Daartegen kan het argument worden ingebracht dat, zo lang het vonnis van de rechtbank nog niet onherroepelijk is, de vastgestelde verrekening in hoger beroep ter discussie kan worden gesteld en, na vernietiging van het vonnis van de rechtbank, door een andere verrekening kan worden vervangen. Gelet op de ratio van de bepaling (bevordering van maximale transparantie tussen verrekenplichtige echtgenoten omtrent hetgeen in de verrekening moet worden betrokken), is aan de maatstaf van art. 1:135 lid 3 BW voldaan zodra in eerste aanleg door de rechtbank de verrekening is vastgesteld. Zo beschouwd, faalt subonderdeel 2.2.

Subonderdeel 2.3 berust op een ongeoorloofd novum en treft daarom geen doel.