Parket bij de Hoge Raad, 03-01-2014, ECLI:NL:PHR:2014:105, 13/04148

Beantwoording vraag 1

(Kan de beschermingsbewindvoerder (art. 1:435 BW) door te verschijnen in een zaak waarin de rechthebbende is gedagvaard (in casu door een verzetdagvaarding uit te brengen) als procespartij worden aangemerkt?)

Het voorgaande brengt mee dat, zoals art. 1:441 lid 1 BW het uitdrukt, de bewindvoerder gedurende het bewind bij de vervulling van zijn taak de rechthebbende in en buiten rechte vertegenwoordigt²⁷, voor zover het handelingen betreft in verband met de onder bewind gestelde goederen²⁸. De rechthebbende mist derhalve in zoverre procesbevoegdheid²⁹.

Een goed beheer, aldus de memorie van toelichting³⁰, kan meebrengen dat een bewindvoerder gerechtelijke stappen voor de rechthebbende dient te nemen, waartoe hij op eigen verantwoordelijkheid kan overgaan. Om zich tegen de betichting van een lichtvaardig besluit daartoe in te dekken – de bewindvoerder is immers op de voet van art. 1:444 BW aansprakelijk indien achteraf wordt beslist dat hij, dus doende, in de zorg van een goed bewindvoerder is tekort geschoten – biedt art. 1:443 BW de mogelijkheid dat de bewindvoerder zich doet machtigen door de rechthebbende of de kantonrechter³¹.

Uit de eerste zin van art. 1:441 lid 1 en art. 1:443 BW vloeit mede voort dat de bewindvoerder als formele procespartij moet worden beschouwd³².

De memorie van toelichting voegt daaraan echter onmiddellijk toe dat bedacht moet worden dat het stelsel van het ontwerp (m.n. de art. 1:439 en 1:440 BW) meebrengt, dat de consequentie dat de bewindvoerder als de formele partij moet worden beschouwd niet kan worden tegengeworpen aan een wederpartij die ten tijde van het instellen van een rechtsvordering tegen de rechthebbende het bewind kende noch behoorde te kennen. Het eerste lid van art. 1:442 BW bepaalt dat met zoveel woorden. Ik kom hierop terug bij de beantwoording van de tweede prejudiciële vraag.

In het licht van het voorgaande beantwoord ik de eerste prejudiciële vraag bevestigend: in een zaak met betrekking tot de onder bewind staande goederen kan de beschermingsbewindvoerder als bedoeld in art. 1:435 BW van een tegen de rechthebbende gewezen verstekvonnis als formele procespartij in verzet komen door middel van het uitbrengen van een verzetdagvaarding³³.

Voor zover het goederen betreft die niet onder het beschermingsbewind vallen, blijft overigens uitsluitend de rechthebbende procesbevoegd.

Gelet op dit bevestigende antwoord behoeft het tweede gedeelte van de eerste vraag

(Zo nee, kan dat – tijdens de procedure alsnog – worden bewerkstelligd, bijvoorbeeld doordat een verklaring van de rechthebbende in de procedure wordt ingebracht inhoudende een instemming met de verschijning (van de beschermingsbewindvoerder) in die procedure?)

niet te worden besproken (zie echter hierna onder 2.20-2.21).

In de per 1 januari 2014 geldende wettelijke regeling is art. 1:441 lid 1 BW in de kern niet gewijzigd, en slechts aangevuld met de zinsnede dat de bewindvoerder voorts voor de rechthebbende alle handelingen kan verrichten die aan een goed bewind bijdragen.

Onder het vanaf 1 januari 2014 geldende recht luidt het antwoord op de eerste prejudiciële vraag dus niet anders.

Beantwoording vraag 2

(Dient de beschermingsbewindvoerder te worden gedagvaard ongeacht de vraag of de eisende partij bekend was (of behoorde te zijn) met de onderbewindstelling van de goederen van de te dagvaarden partij (ervan uitgaande dat het geschil de onder bewind staande goederen betreft)?

2.12 Uit het voorgaande vloeit tevens het antwoord op de tweede vraag voort: de bewindvoerder dient in het geval het geschil de onder bewind gestelde goederen betreft altijd te worden gedagvaard.

Waar het m.i. bij deze vraag echter om gaat is wat de consequenties zijn indien de eisende partij niet de bewindvoerder, maar de rechthebbende in de procedure betrekt.

Deze problematiek verschilt in niets van die met betrekking tot het dagvaarden van de verkeerde persoon.

Dienaangaande heeft te gelden dat op straffe van niet-ontvankelijkheid de formele procespartij dient te worden gedagvaard en niet de materiële procespartij.

De regel dat het dagvaarden van de verkeerde partij tot niet-ontvankelijkheid van de eisende partij leidt, heeft echter een aantal uitzonderingen, te weten (i) verschoonbare onwetendheid, (ii) kennelijke vergissing aan de zijde van de eisende partij, en (iii) geen in rechte te respecteren belang aan de zijde van de gedaagde partij bij niet-ontvankelijkheid³⁴.

Met betrekking tot de eerste uitzondering geldt dat het dagvaarden van de verkeerde persoon niet tot niet-ontvankelijkheid leidt als de eisende partij niet weet en niet behoort te weten dat zich bij de wederpartij een verandering, zoals een onderbewindstelling, heeft voorgedaan³⁵. Deze omstandigheid is, zoals hiervoor onder 2.9 vermeld, ook bij de behandeling van het wetsvoorstel onder ogen gezien.

Van behoren te weten kan welllicht worden gesproken indien de staat van de goederen van iemand in de registers raadpleegbaar is.

Dat is echter maar zeer beperkt het geval.

Het derde lid van art. 1:436 lid 3 BW verplicht de beschermingsbewindvoerder om, indien tot het bewind registergoederen behoren, zo spoedig mogelijk de rechterlijke beschikkingen betreffende het bewind en zijn benoeming in de openbare registers, bedoeld in afdeling 2 van titel 1 van Boek 3, te doen inschrijven. Daarnaast dient de beschermingsbewindvoerder, voor zover een onderneming of een aandeel in een vennootschap onder firma onder bewind is gesteld, de rechterlijke beschikkingen betreffende het bewind en zijn benoeming in het handelsregister te doen inschrijven.

Deze publicatieverplichtingen zijn van belang met het oog op de werking van het bewind tegenover derden³⁶. In art. 1:439 BW zijn in de leden 1 en 2 voorschriften met betrekking tot bescherming van de derde opgenomen.

“De tot de V.V.D.-fractie behorende leden waren het ermee eens dat er ten aanzien van onderbewindstelling geen publikatieplicht zal bestaan, maar zagen in de voorschriften van lid 3 aanleiding om zich af te vragen of het niet gewenst zou zijn om hier een uitzondering op te maken voor het geval de kantonrechter publikatie gewenst oordeelt; ook overwogen zij de inrichting van een openbaar register van onderbewindstellingen ter griffie van de kantongerechten. Ik meen dat deze suggesties niet behoren te worden gevolgd. In het overleg met de belanghebbende organisaties is duidelijk gebleken dat tegen publikatie van het bewind ernstige bezwaren zouden bestaan, ja dat een van de grootste bezwaren tegen de curatele nu juist in het daarvoor geldende publikatievoorschrift gelegen is. De instemming die tot mijn genoegen in ruime kring met de onderhavige regeling is betuigd, berust mede op het feit dat met deze bezwaren is rekening gehouden. Ik zou het daarom ernstig betreuren als, via voorstellen in de trant van de zojuist gereleveerde, toch de deur naar grotere openbaarheid zou worden opengezet. Ik laat daarbij nog dáár dat het volgens recente inzichten twijfelachtig is of een enkele publikatie in bijvoorbeeld een dagblad tot gevolg zou mogen hebben dat het aldus gepubliceerde feit steeds aan daarvan onkundige derden zou kunnen worden tegengeworpen. Ik moge in dat verband volstaan met een verwijzing naar hetgeen over deze problematiek is opgemerkt bij de parlementaire behandeling van het nieuwe BW; zie de memorie van antwoord betreffende Boek 3, blz. 26, tweede alinea, de memorie van antwoord betreffende Boek 6, blz. 144, vijfde en zesde alinea, en de toelichting bij de nota van wijzigingen betreffende Boek 3, blz. 27 bovenaan.”

“Wanneer wordt gekozen voor het niet publiceren van het bewind – hetgeen zoals betoogd de juiste keuze is – is de welhaast onvermijdelijke consequentie daarvan dat de wederpartij die met de rechthebbende handelde terwijl hij het bewind noch kende noch behoorde te kennen, tegen diens onbevoegdheid wordt beschermd. Hier ongeldigheid van de handeling aan te nemen tenzij die wederpartij zijn goede trouw bewijst, zou op deze rechtsregel langs de weg van de bewijslastverdeling een moeilijk te rechtvaardigen uitzondering teweegbrengen.” ³⁹.

Er zijn echter ook omstandigheden die maken dat een eisende partij zeer goed weet dat de goederen van haar wederpartij onder bewind zijn gesteld⁴¹. In een dergelijk geval leidt het niettemin dagvaarden van de rechthebbende in plaats van de bewindvoerder in beginsel tot niet-ontvankelijkheid van de eisende partij, tenzij een van de twee andere hiervoor onder 2.13 genoemde uitzonderingen van toepassing is. Met het oog op de verdergaande deformalisering van het procesrecht⁴² is m.i. daarnaast denkbaar dat de mogelijkheid wordt geboden dat de bewindvoerder in de procedure wordt betrokken en dat deze in de gelegenheid wordt gesteld om de tegen de rechthebbende ingestelde procedure over te nemen⁴³.

Gelet op het bepaalde in art. 1:438 lid 2 BW kan de rechthebbende bovendien met machtiging van de kantonrechter een aanhangige procedure zelfstandig voortzetten en dient m.i. voorts te worden toegestaan dat de bewindvoerder laat weten met de procedure in te stemmen.

Ik kan mij dan ook goed vinden in de uitspraak van het gerechtshof Leeuwarden van 13 april 2010⁴⁴, waarin door de rechthebbende zelfstandig hoger beroep was ingesteld met betrekking tot een onder beschermingsbewind geplaatst goed. Het hof oordeelde dat de rechthebbende de gelegenheid diende te krijgen dit gebrek te herstellen door binnen een door de rechter bepaalde tijdspanne alsnog bij akte hetzij een bewijs van instemming door de bewindvoerder met het voeren van de procedure, hetzij een machtiging van de kantonrechter (als bedoeld in art. 1:438 lid 2 BW) over te leggen⁴⁵.

Te restrictief acht ik het oordeel van het gerechtshof Arnhem van 4 december 2012⁴⁶ in een zaak waarin in eerste aanleg en in hoger beroep door de rechthebbende zelfstandig was geprocedeerd met betrekking tot onder bewind geplaatste goederen. Het hof oordeelde – kort samengevat – dat de verklaring van de bewindvoerder dat zowel de procedure in eerste aanleg als in hoger beroep met diens medeweten en instemming hadden plaatsgevonden, dit gebrek niet kon herstellen⁴⁷.

“De effectiviteit van de maatregel wordt vergroot door verplichte publicatie van het bewind wegens verkwisting dan wel het hebben van problematische schulden. Gebleken is dat voor sommigen de bescherming die het beschermingsbewind biedt ontoereikend is, omdat degene met wie werd gehandeld het bewind niet kende en ook niet behoorde te kennen en als zodanig te goeder trouw kon worden geacht. Er bestaat daarom een behoefte aan publicatie van het bewind ook buiten de situaties waarin thans reeds een publicatieplicht bestaat, met name wanneer het de zogenoemde schuldenbewinden betreft.”⁵¹

(…)

“Alle rechtsfeiten die betrekking hebben op het bewind wegens verkwisting of het hebben van problematische schulden (…) zullen worden ingeschreven. Aantekening van dergelijke onderbewindstellingen in het register kan eraan bijdragen dat de schuldensituatie van de rechthebbende in kwestie niet verergert. In de huidige situatie is niet algemeen bekend dat de goederen van een rechthebbende onder bewind zijn gesteld. Dat betekent dat degene bij wie de rechthebbende, ondanks het bewind, een auto heeft gekocht, in beginsel nakoming van de overeenkomst en daarmee betaling van de koopsom kan vorderen. Aantekening van het bewind in het register leidt ertoe dat de bewindvoerder zich doorgaans kan beroepen op ongeldigheid van de koopovereenkomst, omdat de verkoper het bewind had behoren te kennen. De rechthebbende wordt dan beter beschermd dan nu het geval is. Deze betere bescherming weegt naar mijn mening zwaarder dan de aantasting van de persoonlijke levenssfeer door de publicatie van het bewind. (…) Rechthebbenden die niet willen dat de onderbewindstelling voor derden kenbaar is, staat het vrij om onderbewindstelling wegens lichamelijke of geestelijke toestand te verzoeken. Daar komt bij dat de bekendmaking van de onderbewindstelling niet bestaat uit de publicatie in de Staatscourant of in een dagblad, maar dat de onderbewindstelling slechts na een gerichte zoekvraag uit het register blijkt.

In de consultatie is naar voren gekomen dat bewindvoerders soms veel moeite moeten doen om instanties te overtuigen van de instelling en reikwijdte van het beschermingsbewind.”⁵²

De per 1 januari 2014 geldende uitbreiding van de gevallen waarin publicatie van bewind over goederen is verplicht of mogelijk is, laat de hiervoor door mij beschreven regels met betrekking tot het al dan niet verschoonbaar dagvaarden van de verkeerde partij onverlet (zie 2.12-2.14 en 2.19-2.21).

Ook onder het nieuwe recht dient de tweede vraag derhalve hetzelfde te worden beantwoord.

Beantwoording vraag 3

Dient een vordering van een verhuurder tot ontbinding van een door de rechthebbende (voor de instelling van het bewind) gesloten huurovereenkomst en tot ontruiming van het gehuurde te worden ingesteld tegen de rechthebbende zelf of (juist) tegen de beschermingsbewindvoerder?

Meer principieel kan het volgende dienen.

Zoals de kantonrechter in rechtsoverweging 4.10 van zijn vonnis van 5 juni 2013 heeft aangestipt, is een invalshoek dat de voor de huurder uit de huurovereenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen dienen te worden aangemerkt als een “goed” in de zin van de artikelen 1:431 en 1:434 BW.

Daarbij kan aansluiting worden gezocht bij art. 3:1 BW, dat bepaalt dat goederen alle zaken en alle vermogensrechten zijn, en bij art. 3:6 BW waarin vermogensrechten zijn gedefinieerd als rechten die overdraagbaar zijn, of er toe strekken de rechthebbende stoffelijk voordeel te verschaffen, ofwel verkregen zijn in ruil voor verstrekt of in het vooruitzicht gesteld stoffelijk voordeel⁵⁸.

Hoewel het huurrecht een niet overdraagbaar vermogensrecht betreft, vormt het toch een vermogensrecht in de zin van art. 3:6 BW, en wel omdat het de rechthebbende materieel voordeel beoogt te verschaffen⁵⁹.

In de rechtspraak van de feitenrechters wordt de vraag of de bewindvoerder dient te worden gedagvaard indien de verhuurder een met de rechthebbende als huurder gesloten huurovereenkomst wil beëindigen langs twee lijnen beoordeeld.

De eerste lijn is de hiervoor genoemde invalshoek, die door het gerechtshof Leeuwarden in zijn arrest van 13 april 2010⁶⁰ als volgt is verwoord:

“2. Op grond van artikel 1:441 lid 1 BW vertegenwoordigt de bewindvoerder bij de vervulling van zijn taak de rechthebbende in en buiten rechte. Van de vervulling van de taak van de bewindvoerder is sprake wanneer het gaat om handelingen in verband met de onder bewind staande goederen. Nu alle goederen van [appellant] onder bewind zijn gesteld, vallen ook de rechten die [appellant] kan ontlenen aan de huurovereenkomst met de stichting onder het bereik van het bewind. Bovendien heeft een beëindiging van de huurovereenkomst en een daarop volgende ontruiming (negatieve) gevolgen voor de financiële positie (en daarmee voor de goederen) van [appellant]. Het hof laat dan nog daar dat met het voeren van een procedure kosten gemoeid zijn, zodat de goederen van [appellant] ook om die reden in het geding zijn.

3. (…) Doorslaggevend is niet wat de grond is van de ontruiming, maar of de gevorderde ontruiming verband houdt met en gevolgen heeft voor de onder bewind gestelde goederen van [appellant].

4. Anders dan de voorzieningenrechter is het hof van oordeel dat [appellant] niet bevoegd is om betreffende de ontruiming van het gehuurde zelf te procederen, hoezeer daarbij tevens zijn niet-vermogensrechtelijke belangen in geding zijn. (…)”;

Onder verwijzing naar dit arrest van het hof Leeuwarden heeft de kantonrechter Arnhem bij vonnis van 25 november 2011⁶¹ geoordeeld dat onder het bewind van alle goederen ook alle zaken en vermogensrechten (art. 3:1 BW) vallen en dat tot die vermogensrechten (art. 3:6 BW) de rechten uit de huurovereenkomst behoren, waaronder het recht op huurgenot. Nu, aldus de kantonrechter, een uitgesproken ontbinding van de huurovereenkomst en een veroordeling tot ontruiming van de woonruimte tot gevolg heeft dat het recht op huurgenot van de onderbewindgestelde teniet wordt gedaan, dienen de vorderingen tot ontbinding en ontruiming ingesteld te worden tegen de bewindvoerder.

Dezelfde lijn is gevolgd door een andere kantonrechter te Arnhem die, eveneens onder verwijzing naar het hiervoor geciteerde arrest van het hof Leeuwarden, bij vonnis van 11 januari 2013⁶² overwoog dat het recht op huurgenot een vermogensrecht vormt zodat ook de rechten die huurster kan ontlenen aan de huurovereenkomst onder het bereik van het bewind vallen. De kantonrechter oordeelde vervolgens dat nu een veroordeling tot ontruiming van de woning tot gevolg heeft dat het recht op huurgenot van huurster teniet wordt gedaan, de vordering tot ontbinding en ontruiming ingesteld dient te worden tegen de bewindvoerder.

De tweede lijn is de invalshoek van de contractuele relatie tussen huurder en verhuurder die volgens sommige feitenrechters maakt dat een vordering tot ontruiming niet tegen de bewindvoerder kan worden ingesteld.

In die zin oordeelde het gerechtshof ’s-Hertogenbosch bij arrest van 14 februari 2012⁶³:

“4.4. Het hof stelt voorop dat bij beschikking van 7 december 2010 bewind is ingesteld over alle goederen die toebehoren of zullen toebehoren aan X. De geïntimeerden sub 2 en 3 zijn bij die beschikking tot bewindvoerders benoemd. Ingevolge artikel 1:441 lid 1 BW vertegenwoordigt de bewindvoerder ‘bij de vervulling van zijn taak’ de rechthebbende in en buiten rechte. Deze vertegenwoordigingsbevoegdheid geldt alleen met betrekking tot handelingen die de onder bewind staande goederen betreffen. Daarvan is in dit geval naar het oordeel van het hof geen sprake. Het hof stelt vast dat de inzet van dit geding niet het huurrecht als vermogensobject is maar het huurrecht als verbintenisrechtelijke relatie met de daaruit al dan niet voortvloeiende verplichting tot ontruiming. X kan dus voor zichzelf optreden in deze procedure.”