Parket bij de Hoge Raad, 25-02-2003, AF3368, 00894/02

1. Verdachte is door het Gerechtshof te 's-Hertogenbosch veroordeeld tot 6 weken gevangenisstraf wegens -kort gezegd- diefstal met braak.

2. Tegen deze uitspraak heeft verdachte cassatieberoep doen instellen.

3. Namens verdachte heeft mr. L.E.M. Hendriks, advocaat te Maastricht, twee middelen van cassatie voorgesteld.

4. Het eerste middel klaagt dat het bewezenverklaarde niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan volgen.

7. Volgens de toelichting op het middel kan uit deze bewijsmiddelen ten hoogste worden afgeleid dat verdachte de scooter heeft geheeld, maar niet dat hij deze heeft gestolen.

8. Deze opvatting deel ik niet. Het Hof heeft uit de verklaring van de getuige inhoudende dat de verdachte hem heeft verteld die ochtend te hebben ingebroken en dat de verdachte een nieuwe, groene scooter van het merk Peugeot bij zich had met de sleutels erin, in samenhang met de overige gebezigde bewijsmiddelen kunnen afleiden dat het verdachte was die de scooter heeft gestolen. Uit die bewijsmiddelen blijkt immers ook dat deze groene scooter de snorfiets was, die met de sleutels er in was ontvreemd bij een inbraak in de woning van de benadeelde. Het Hof heeft de bewezenverklaring dus voldoende met redenen omkleed.

9. De klacht in de toelichting dat het Hof de diefstal in strijd met art. 342, derde lid, Sv heeft aangenomen op de verklaring van één getuige gaat evenmin op. De bedoelde bewijsminimumregel gaat slechts op voor de gehele tenlastelegging en/of bewezenverklaring.(1)

10. Het middel faalt.

11. Het tweede middel bevat de klacht dat het Hof niet aan de gemachtigd raadsman het laatste woord heeft verleend.

De voorzitter verklaart het onderzoek gesloten en deelt mede, dat volgens de beslissing van het gerechtshof de uitspraak zal plaatsvinden ter terechtzitting van 21 december 2001."

2. De behandeling van de zaak tegen de verdachte die zijn advocaat tot zijn verdediging heeft gemachtigd, geldt als een procedure op tegenspraak."

16. Bij de behandeling van het wetsvoorstel dat tot de invoering van art. 279 Sv heeft geleid is de kwestie van het voeren van het laatste woord door de gemachtigd raadsman niet aan de orde geweest.(2)

18. De ruimere opvatting houdt in dat de verdachte niet alleen zijn verdediging kan voeren, maar ook andere aspecten van de zaak die naar zijn inzicht van belang zijn, naar voren kan brengen. Die opvatting lijkt Van Veen te zijn toegedaan. In zijn noot onder HR 17 nov. 1981, NJ 1982, 104 schrijft hij dat hij de benadering van de Hoge Raad iets te veel in de sleutel van de verdediging vindt gezet. Art. 311, vierde lid, Sv bevat niet het werkwoord 'antwoorden' maar 'spreken'. De verdachte kan het laatste woord ook gebruiken voor het vragen van begrip of om zijn spijt te betuigen, aldus Van Veen. Remmelink deelt die opvatting en noemt een keur aan mogelijkheden die het laatste woord de verdachte biedt.(3)

19. Aanvankelijk huldigde de Hoge Raad de opvatting dat uit het proces-verbaal van de terechtzitting moest blijken dat zowel de verdachte als de raadsman gelegenheid voor het laatste woord hadden gekregen(4). Indien echter aan de strekking van art. 311, vierde lid, Sv zoals door de Hoge Raad verwoord en hierboven onder 17 weergegeven, niet te kort was gedaan en de verdachte niet in enig belang was getroffen, hoefde het feit dat aan de raadsman niet het laatste woord was gelaten, niet tot nietigheid van het onderzoek ter terechtzitting te leiden.(5)

20. In zijn arrest van 14 okt. 1997, NJ 1998, 243 ging de Hoge Raad om; hij bepaalde dat de art. 311, vierde lid, en 331, eerste lid, Sv niet inhouden dat aan de raadsman evenals aan de verdachte het laatste woord moet worden gelaten, maar dat aan de raadsman de bevoegdheid toekomt om het laatst te spreken.

21. Met dit arrest heeft de Hoge Raad in feite uitdrukking gegeven aan de wijze waarop de positie van de raadsman sinds de inwerkingtreding van het huidige Wetboek van Strafvordering is geregeld. Sinds 1838 werd in het Wetboek van Strafvordering bepaald dat verdachte en zijn raadsman het recht hadden om het laatst te spreken(6). Daar werd met het huidige Wetboek verandering in gebracht in die zin, dat verdachte het recht werd gelaten het laatst te spreken en dat de raadsman de bevoegdheid daartoe ontleende aan art. 331 Sv. Hoewel de wetgever hiermee geen wijziging van de destijds bestaande regeling beoogde(7), is de positie van de raadsman ten opzichte van het recht op het laatste woord een andere geworden: de wet bepaalt thans niet dat hij het recht heeft als laatste het woord te voeren maar dat hij de bevoegdheid heeft van dat recht gebruik te maken. Daarmee heeft de wetgever het - anders dan onder de vorige wetboeken het geval was - aan het initiatief van de raadsman overgelaten of hij van dat recht gebruik wil maken.

22. Heeft een verdachte een raadsman, dan pleegt de verdachte de verdediging aan hem over te laten en reageert de raadsman bij pleidooi op het requisitoir van de officier van justitie. Daarna krijgt de officier van justitie de gelegenheid voor repliek en de raadsman de gelegenheid voor dupliek. Ten slotte wordt aan de verdachte het recht gelaten het laatst te spreken. Deze gang van zaken, zoals deze in de praktijk gegroeid is, vinden we in de wet niet echt terug. Bij het laatste woord ligt de nadruk daardoor veelal niet zozeer op de verdediging, als wel op het naar voren brengen van andere aspecten van de zaak die naar verdachtes inzicht van belang zijn. In de praktijk heeft het laatste woord van de verdachte zo de ruimere functie gekregen als hiervoor onder nr. 18 beschreven. Remmelink spreekt in dit verband beeldend van "het allerlaatste woord".

23. In het bepaalde in art. 311 lid 4 Sv ligt voor de verdachte het recht opgesloten zich te verdedigen tegen hetgeen de officier van justitie in tweede termijn naar voren brengt en het recht anderszins nog iets onder de aandacht van de rechter te brengen. Aan art. 311 lid 4 jo. 331 Sv kan de raadsman de bevoegdheid ontlenen ter verdediging het woord te voeren. Naar mijn mening heeft hij heeft echter niet het recht op het "allerlaatste woord". Dat aspect van het in art. 311 lid 4 vervatte recht van de verdachte het laatst het woord te voeren is te zeer gebonden aan de persoon van de verdachte dan dat het zich leent voor uitoefening door zijn raadsman. Het komt bij uitstek toe aan de verdachte die persoonlijk ter terechtzitting is verschenen.

24. Het middel roept de vraag op of de raadsman nadat hij als daartoe gemachtigd na de officier van justitie het woord ter verdediging heeft gevoerd nog eens afzonderlijk de gelegenheid voor het "allerlaatste woord " moet krijgen. Vooropgesteld moet worden dat aan de gemachtigd raadsman in beginsel dezelfde bevoegdheden toekomen als aan de verdachte. Dit volgt uit het bepaalde in art. 331 lid 1 Sv(8).Uit hetgeen ik hiervoor heb uiteengezet volgt dat ik desalniettemin van mening ben dat de door het middel opgeworpen vraag ontkennend moet worden beantwoord. Aan de raadsman is door hem overeenkomstig zijn machtiging ter verdediging - eventueel ook in dupliek - het woord te laten voeren het recht gelaten het laatst te spreken. Voor de opvatting dat hem in dat geval ook nog eens afzonderlijk het recht moet worden gelaten op het "allerlaatste woord" biedt de wet mijns inziens geen steun(9). Zie HR 17 november 1992, NJ 1993, 293, waarin de Hoge Raad oordeelde dat het Hof aan de raadsman van de afwezige verdachte, die ter verdediging het woord had gevoerd, niet het recht op het laatste woord had onthouden, ook al had het Hof nog mededeling gedaan van stukken (zij het dat de inhoud daarvan de raadsman bekend was). Ook het karakter van het recht op het "allerlaatste woord" als hoogstpersoonlijk recht verzet zich daar tegen. Dit neemt niet weg dat de raadsman bij pleidooi of dupliek binnen redelijke grenzen datgene kan "meenemen" dat de verdachte bij het laatste woord naar voren had willen brengen.

25. Het middel is faalt.

26. Het eerste middel kan worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

27. Ik heb ook overigens geen gronden voor cassatie aangetroffen. Daarom concludeer ik dat de Hoge Raad het beroep zal verwerpen.

plv. A-G