Parket bij de Hoge Raad, 24-01-2014, ECLI:NL:PHR:2014:32, 13/00823

Het cassatiemiddel richt zich tegen het oordeel van het hof dat het productschap zijn vorderingen op GVH ter zake van de heffingen over de periode 1995 t/m 1998, niet op de voet van art. 53 Fw kan verrekenen. Het bestreden oordeel luidt (rov. 2.17 t/m 2.23):

Deze grieven falen. Daartoe wordt het volgende overwogen.

Heffing van een publiekrechtelijke betaalverplichting als de onderhavige is niet toegestaan in het geval dat de regeling die in heffing voorziet nog niet in werking is getreden op het tijdstip waarop die heffing plaatsvindt, waardoor voor heffing van deze publiekrechtelijke betaalverplichting op dat moment nog geen juridische grondslag bestaat. Dat geldt ook indien de desbetreffende regeling nadien met terugwerkende kracht wordt ingevoerd, tenzij – hetgeen in deze zaak niet het geval is – uit een wet in formele zin volgt dat ook met terugwerkende kracht een juridische basis wordt verleend aan voorheen tot stand gekomen aanslagen of andere heffingshandelingen (HR 2 oktober 2009, LJN BI1892).

In aanmerking nemende dat de heffingsverordening, zijnde een regeling als hiervoor bedoeld die in de heffing voorziet, niet eerder dan op 4 december 1999 in werking is getreden, en GVH op 1 juni 1999 in staat van faillissement is verklaard, zijn de vorderingen van het productschap jegens GVH uit de heffingsverordening niet (in de zin van artikel 53 Fw) ontstaan vóór de faillietverklaring. De omstandigheid dat eerst na de faillietverklaring de mogelijkheid tot heffing bestond, komt hierbij ten opzichte van de bij het inwerkingtredingsbesluit van 4 december 1999 toegekende terugwerkende kracht – welke kracht zoals gezegd niet de heffing omvatte – doorslaggevende betekenis toe.

De vorderingen van het productschap jegens GVH uit de heffingsverordening vloeien evenmin voort uit handelingen vóór de faillietverklaring met GVH verricht. Het productschap beroept zich in dit verband op heffingsbesluiten uit de periode waarin de heffingsverordening nog niet in werking was getreden, evenwel tevergeefs, omdat die heffingsbesluiten – zoals uit het voorafgaande voortvloeit – rechtens ongeoorloofd waren en het vaststellen van de heffingsverordening niet als een met GVH verrichte handeling in de zin van artikel 53 Fw kan worden aangemerkt.

Uit hetgeen is gesteld of gebleken volgt niet dat in de gegeven omstandigheden het met toepassing van artikel 53 Fw ontzeggen aan het productschap van de door haar beoogde verrekeningsmogelijkheid naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn (artikel 6:2, lid 2, BW), welk laatste het productschap overigens niet met de vereiste duidelijkheid heeft aangevoerd. Dat het productschap de basis voor het rechtsgeldig kunnen heffen van de onderhavige bedragen eerst heeft gelegd nadat GVH failliet was verklaard, is het productschap toe te rekenen. Het productschap is vervolgens een van de slachtoffers geworden van het onvermogen van GVH om haar schuldeisers te kunnen voldoen.

Ten overvloede wordt nog overwogen dat de erkenning door het productschap van de onverschuldigdheid van de door GVH verrichte betalingen, zich niet laat rijmen met het standpunt van het productschap dat die heffingen op grond van de aan de heffingsverordening toegekende terugwerkende kracht verschuldigd waren.”

Het cassatiemiddel bevat vier onderdelen (onderdelen 1 t/m 4). Onderdelen 1 t/m 3 richten zich tegen het bovenvermelde oordeel. Onderdeel 4 bevat geen zelfstandige klachten.

Onderdeel 1 klaagt dat het hof (in rov. 2.20) ten onrechte geoordeeld heeft dat de vorderingen van het productschap jegens GVH uit de heffingsverordening, niet ontstaan zijn vóór de faillietverklaring. Het onderdeel betoogt dat de betreffende schulden van GVH rechtstreeks voortvloeien uit de heffingsverordening, en dat de (materiële) schulden van rechtswege ontstaan zijn tijdens het tijdvak waarop zij betrekking hebben, althans direct na afloop van dat tijdvak. De heffingsverordening is op (of kort na) 4 december 1999 in werking is getreden, en wel met terugwerkende kracht tot en met 1 augustus 1995. De schulden van GVH betreffen de jaren 1995, 1996, 1997 en 1998, en deze schulden zijn volgens het onderdeel dus ontstaan vóór de faillissementsdatum van 1 juni 1999. Het hof zou (in rov. 2.5 en 2.20) ten onrechte hebben aangenomen dat de betreffende heffingsvorderingen pas door de heffingsbesluiten van 11 mei 2001 zijn ontstaan. Volgens het onderdeel voldoen de heffingsvorderingen dan ook wel degelijk aan het vereiste van art. 53 Fw dat de vordering vóór de faillietverklaring is ontstaan.

Onderdeel 2 klaagt dat het hof (in rov. 2.19) miskend heeft dat de rechtsregel zoals bedoeld in het arrest HR 2 oktober 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI1892, in het onderhavige geval niet aan verrekening in de weg staat. De in dat arrest bedoelde rechtsregel heeft – aldus het onderdeel – betrekking op de vraag of formele heffing (in dit geval: het nemen van het heffingsbesluit) kan plaatsvinden op een moment dat de regeling die in die formele heffing voorziet, nog niet in werking is getreden. Deze laatste vraag is hier volgens het onderdeel niet aan de orde. De vorderingen van het productschap zijn volgens het onderdeel namelijk ontstaan uit de met terugwerkende kracht in werking getreden heffingsverordening, en niet uit de heffingsbesluiten van 11 mei 2001.

Uitgangspunt bij de beoordeling van onderdelen 1 en 2 is dat de heffingsverordening op basis van het besluit van de voorzitter van het productschap van 4 december 1999, in werking is getreden met terugwerkende kracht tot en met 1 augustus 1995. Dit staat tussen partijen overigens ook niet ter discussie (zie ook hierboven, bij 1.1 onder (h)). Ik wijs in dit verband tevens op de uitspraak van het College van Beroep voor het bedrijfsleven van 6 december 2006 (ECLI:NL:CBB:2006:AZ4676) (zie ook hierboven, bij 1.1 onder (j)).³ Het CBb overweegt in die uitspraak ten aanzien van de terugwerkende kracht onder meer als volgt:

Het hof heeft geoordeeld dat het productschap zijn vorderingen niet op grond van art. 53 lid 1 Fw kan verrekenen, omdat de vorderingen van het productschap naar oordeel van het hof niet “(in de zin van artikel 53 Fw)” ontstaan zijn vóór de faillietverklaring (van 1 juni 1999). Het hof kent daarbij doorslaggevende betekenis toe aan de omstandigheid dat de heffingsverordening wel met terugwerkende kracht in werking is getreden, maar die terugwerkende kracht geen betrekking heeft op “de heffing” (waarmee het hof kennelijk doelt op de heffingsbesluiten) (zie rov. 2.20). De onderdelen klagen terecht dat het hof daarmee miskent dat de heffingsschulden in dezen te beschouwen zijn als (belasting)schulden die rechtstreeks ontstaan uit de heffingsverordening, en dat de heffingsvorderingen van het productschap derhalve niet pas ontstaan zijn door de heffingsbesluiten van 11 mei 2001.⁴ Het betreft hier immers een heffing waarvoor een wettelijke grondslag bestaat⁵, terwijl uit de tekst van de heffingsverordening blijkt dat voor het ontstaan van de (materiële) heffingsschuld niet vereist is dat sprake is van een heffingsbesluit. Ik verwijs hier naar het bepaalde in artikelen 2 en 4 van de destijds geldende heffingsverordening:⁶

Men kan, zoals het hof doet, betogen dat een vordering die vóór de faillietverklaring is ontstaan, niet in de zin van art. 53 Fw vóór de faillietverklaring is ontstaan indien de vordering voortvloeit uit een regeling die ná de faillietverklaring met terugwerkende kracht in werking is getreden. Een dergelijke uitleg van art. 53 Fw kan echter niet worden aanvaard. Reden daarvoor is onder meer dat de wettekst voor die interpretatie geen aanknopingspunten biedt, terwijl ook niet is in te zien waarom toepassing van het instrument van inwerkingtreding met terugwerkende kracht in een geval als het onderhavige uitgesloten moet worden geacht.⁷ Zie in dit verband ook de hierboven geciteerde uitspraak van het CBb van 6 december 2006, waarin – in het kader van de beoordeling van het beroep betreffende de heffingsbesluiten van 11 mei 2001 – geoordeeld werd dat er geen aanleiding bestond om op gronden ontleend aan het rechtszekerheidsbeginsel geen toepassing te geven aan het bepaalde inzake de terugwerkende kracht.

Ook de strekking van art. 53 Fw verzet zich hier mijns inziens niet tegen de verrekening van een vordering die voortvloeit uit een regeling die ná de faillietverklaring in werking is getreden met terugwerkende kracht. Ten eerste kan worden opgemerkt dat formeel beschouwd van strijd met het fixatiebeginsel en de paritas creditorum reeds geen sprake is omdat de heffingsschulden betreffende de jaren 1995 t/m 1998, gezien de terugwerkende kracht van de heffingsverordening, ontstaan zijn in de periode vóór de faillissementsdatum van 1 juni 1999. Belangrijker is dat ook materieel beschouwd niet sprake is van een onaanvaardbare aantasting van de positie van de overige betrokkenen. Indien het productschap een beroep op verrekening zou worden ontzegd, lijkt veeleer sprake te zijn van een onverwachte meevaller voor de failliete boedel van GVH dan van een door het fixatiebeginsel of de paritas creditorum vereiste uitzondering op de inwerkingtreding van de heffingsverordening met terugwerkende kracht.

De klachten wijzen er mijns inziens ook terecht op dat de in rov. 2.19 bedoelde rechtsregel uit het arrest van de Hoge Raad (Belastingkamer) van 2 oktober 2009, geen betrekking heeft op (materiële) belastingschulden die rechtstreeks voortvloeien uit een verordening maar op heffingshandelingen zoals het opleggen van een aanslag (zie HR 2 oktober 2009, ECLI:NL:NR:2009:BI1892, BNB 2011/47, rov. 3.3.1 t/m 3.3.3).⁸ Op het moment waarop de definitieve heffingsbesluiten werden genomen (11 mei 2001) was de heffingsverordening al in werking getreden (kort na 4 december 1999, met terugwerkende kracht tot en met 1 augustus 1995). In de hier aan de orde zijnde situatie is dus geen sprake van een heffingshandeling die plaatsvindt zonder dat er een in werking getreden regeling is die in de heffing voorziet. Het hof heeft dit bij zijn oordeel in rov. 2.19 en 2.20 kennelijk miskend, zodat de klachten ook in dat opzicht gegrond zijn. Slotsom is dan ook dat onderdelen 1 en 2 slagen.

Onderdeel 3 richt zich tegen de overweging ten overvloede (in rov. 2.23) “dat de erkenning door het productschap van de onverschuldigdheid van de door GVH verrichte betalingen, zich niet laat rijmen met het standpunt van het productschap dat die heffingen op grond van de aan de heffingsverordening toegekende terugwerkende kracht verschuldigd waren.” Volgens het onderdeel is de genoemde rechtsoverweging onbegrijpelijk. Het onderdeel wijst er op dat het hof ook vastgesteld heeft (in rov. 2.3) dat tussen partijen vaststaat dat in elk geval de vier bestreden voorschotheffingen (van 10 oktober 1995, 15 november 1995, 12 december 1995 en 11 januari 1996) geen wettelijke grondslag hadden, en dat hetgeen GVH op grond van die heffingen heeft voldaan, onverschuldigd betaald is. De stellingen van het productschap kunnen volgens het onderdeel niet anders worden uitgelegd “dan dat door de inwerkingtreding van de heffingsverordening met terugwerkende kracht (materiële) belastingschulden zijn ontstaan, en dat het productschap zijn schuld uit onverschuldigde betaling aan GVH kan verrekenen met de vorderingen op GVH die corresponderen met de uit de heffingsverordening voorvloeiende belastingschulden van GVH aan het productschap.”

De klachten van onderdeel 3 missen het vereiste belang. Het onderdeel richt zich immers tegen een ten overvloede gegeven overweging (rov. 2.23). Deze overweging kan bovendien niet dragend zijn, of mede dragend zijn, voor een of meer van de overige in cassatie bestreden oordelen. Onderdeel 3 wordt derhalve tevergeefs voorgesteld.

Ten overvloede merk ik op dat ik mij afvraag of dit geding wel terecht in de sleutel van verrekening is gezet. Nu het productschap op 11 mei 2001 (nieuwe) definitieve heffingsbesluiten heeft genomen voor de jaren 1995 t/m 1998, ligt het in de rede dat de door GVH betaalde voorschotten betreffende de jaren 1995 t/m 1998, toegerekend worden aan haar heffingsschulden over die jaren. Van onverschuldigde betaling is in dat geval geen sprake. Ook een ‘verrekening’ (in juridische zin) is dan niet aan de orde; er dient enkel een berekening plaats te vinden om zo tot vaststelling van het betalingssaldo te komen.⁹

Overigens wijst het productschap er in cassatie uitdrukkelijk op dat het in deze procedure niet het standpunt heeft ingenomen dat de betalingen die door GVH op grond van de vier bestreden voorschotheffingen onverschuldigd zijn verricht, alsnog, door de inwerkingtreding van de heffingsverordening, met terugwerkende kracht verschuldigd zijn geworden. Volgens het productschap zou dat standpunt namelijk haaks staan op de uitspraak die het CBb op 15 november 2002 in de procedure tussen de curator en het productschap heeft gedaan (CBb 15 november 2002, ECLI:NL:CBB:2002:AF1205).¹⁰

Waarom – zoals het productschap kennelijk aanneemt – uit de uitspraak van het CBb van 15 november 2002 zou volgen dat in de onderhavige procedure als vaststaand moet worden aangenomen dat hetgeen ingevolge de vier bestreden voorschotheffingen voldaan is, onverschuldigd betaald is (ook na de definitieve heffingsbesluiten van 11 mei 2001), is mij niet duidelijk. Mogelijk baseert het productschap zijn zienswijze op de in de uitspraak van het CBb te vinden overweging dat “deze uitspraak tot gevolg heeft dat, voor zover in reactie op de nota’s van 10 oktober 1995, 15 november 1995, 12 december 1995 en 11 januari 1996 de bij het bestreden besluit gehandhaafde voorschotheffingen zijn betaald, zulks ten tijde van de betaling onverschuldigd is geschied” (cursivering A-G). Dat het CBb met die overweging echter geen definitief oordeel heeft willen geven over het karakter van de betreffende betalingen, blijkt onder meer uit het gegeven dat het CBb spreekt over onverschuldigdheid “ten tijde van de betaling”, en uit het gegeven dat het CBb in dat kader tevens overweegt dat het niet kan vaststellen “in hoeverre en op welk tijdstip eventuele verrekeningen als bedoeld in artikel 2, derde lid, laatste volzin, van de heffingsverordening hebben plaatsgevonden […]” (zie CBb 15 november 2002, ECLI:NL:CBB:2002:AF1205, rov. 5). Die verrekening als bedoeld in artikel 2 lid 3 van de heffingsverordening, betreft – zo oordeelde het CBb in de beroepsprocedure betreffende de heffingsbesluiten van 11 mei 2001 – uitsluitend de vaststelling van het betalingssaldo van de heffingsplichtige (zie CBb 6 december 2006, ECLI:NL:CBB:2006:AZ4676, rov. 3.1.2).

Onderdeel 4 klaagt dat gegrondbevinding van een of meer van de voorgaande klachten meebrengt dat ook de oordelen in rov. 2.18 en 2.25 van het tussenarrest en de oordelen in rov. 2.1, 2.2, 2.4 en het dictum van het eindarrest, niet in stand kunnen blijven.

Dit vierde onderdeel is gegrond, en wel in elk geval in die zin dat het slagen van onderdelen 1 en 2 meebrengt dat geen van de beslissingen uit het dictum van het eindarrest in stand kan blijven. Ik zal dan ook concluderen tot vernietiging van de bestreden arresten en verwijzing van het geding naar de rechter van eerste aanleg.