Parket bij de Hoge Raad, 15-11-2013, ECLI:NL:PHR:2013:1265, 13/01256

Het cassatiemiddel bestaat uit drie onderdelen. Onderdeel 1 valt uiteen in twee subonderdelen. Subonderdeel 1.1 betoogt dat, voor zover het hof in het bestreden arrest heeft gemeend dat [verweerder] slechts op grond van een (arbeids)overeenkomst bij [eiseres 1] in dienst was en de vorderingen van [eiseres 1] daarom uitsluitend op niet-nakoming daarvan zouden zijn gebaseerd, het oordeel van het hof onvoldoende is gemotiveerd althans het hof buiten de rechtsstrijd in appel is getreden, aangezien [verweerder] in de periode van 20 juli 2001 tot 31 december 2006 ook (in vennootschapsrechtelijke zin) bestuurder van [eiseres 1] is geweest. In aansluiting hierop betoogt subonderdeel 1.2 dat, voor zover het hof heeft geoordeeld dat [eiseres 1] haar vorderingen uitsluitend heeft gebaseerd op de tussen haar en [verweerder] gesloten (arbeids)overeenkomst, het hof een onbegrijpelijke uitleg heeft gegeven van de processtukken, omdat [eiseres] c.s. (o.a.) de vordering van [eiseres 1] met name en in de eerste plaats hebben gebaseerd op schending van art. 2:9 BW wegens onbehoorlijke taakvervulling jegens [eiseres 1].

Hoewel het hof in het bestreden arrest niet uitdrukkelijk vermeldt of [verweerder], behalve werknemer/directeur, ook bestuurder was van [eiseres 1]⁴, faalt de klacht van subonderdeel 1.1 bij gebrek aan belang. Uit rov. 4.5 blijkt dat het hof niet alleen aandacht heeft besteed aan de op de arbeidsrechtelijke verhouding tussen [verweerder] en [eiseres 1] gebaseerde vordering betreffende niet-nakoming door [verweerder] van zijn verplichtingen uit de arbeidsovereenkomst, maar eveneens, zij het kort, aandacht heeft besteed aan de op de vennootschapsrechtelijke verhouding tussen partijen gebaseerde vordering betreffende onbehoorlijke taakvervulling als bedoeld in art. 2:9 BW. In de tweede volzin van rov. 4.5 overweegt het hof immers:

Onderdeel 2 bestaat uit vijf subonderdelen, die zich lenen voor gezamenlijke behandeling. Kort gezegd komen de klachten op het volgende neer. In subonderdeel 2.1 wordt betoogd dat het hof heeft miskend dat een uit art. 2:9 BW wegens onbehoorlijke taakvervulling voortvloeiende verbintenis – onafhankelijk van de vraag of de bestuurder zijn bestuurswerkzaamheden mede op grond van een arbeidsovereenkomst verricht – kwalificeert als verbintenis uit overeenkomst in de zin van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo. Nu er hypothetisch vanuit kan worden gegaan dat de bestuurstaak in Nederland werd uitgevoerd of moest worden uitgevoerd, heeft de Nederlandse rechter rechtsmacht ten aanzien van de op schending van art. 2:9 BW gebaseerde vordering van [eiseres 1] jegens [verweerder]. Subonderdeel 2.2 betoogt dat het hof heeft miskend dat een uit art. 2:9 BW voortvloeiende verbintenis kwalificeert als een verbintenis uit onrechtmatige daad op basis van art. 5, punt 3, EEX-Vo. Subonderdeel 2.3 klaagt dat, voor zover het hof heeft geoordeeld dat een uit art. 2:9 BW voortvloeiende verbintenis kwalificeert als individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst in de zin van art. 18 lid 1 EEX-Vo, het oordeel van het hof onjuist althans onbegrijpelijk is, omdat deze verbintenis niet voortvloeit uit een arbeidsovereenkomst maar uit de in art. 2:9 BW neergelegde vennootschapsrechtelijke verplichting tot behoorlijke taakvervulling. Subonderdeel 2.4 betoogt in de kern genomen dat het enkele feit dat bepaalde gedragingen ook een schending van de verplichtingen uit individuele arbeidsovereenkomst kunnen opleveren, nog niet bij uitsluiting de rechter van de woonplaats van de werknemer (art. 20 lid 1 EEX-Vo) bevoegd maakt. Onderdeel 2.5 bouwt hierop voort.

Bij de beoordeling van het onderdeel stel ik het volgende voorop. Voor het aannemen van de internationale bevoegdheid is de grondslag van de vordering in beginsel beslissend.⁵ De grondslag van de vordering is door het hof weergegeven in rov. 4.1: [eiseres] c.s. verwijten [verweerder] dat hij in de uitoefening van zijn functies van directeur van [eiseres 1] en van bestuurder/procuratiehouder van de Duitse vennootschappen ernstige fouten zou hebben gemaakt, zodat sprake is van onbehoorlijk bestuur en opzet dan wel bewuste roekeloosheid bij de uitvoering van zijn arbeidsovereenkomst, en subsidiair van onrechtmatig handelen van [verweerder]. Deze grondslag leidt ertoe dat het hof in rov. 4.5 onderscheid heeft gemaakt tussen de vorderingen van [eiseres 1] gebaseerd op het niet-nakomen door [verweerder] van zijn verplichtingen die uit de dienstbetrekking tussen haar en [verweerder] als bestuurder zijn ontstaan, en de vorderingen gebaseerd op onbehoorlijk bestuur uit hoofde van art. 2:9 BW. Wat betreft de op art. 2:9 BW gebaseerde vorderingen heeft het hof overwogen dat de EEX-Verordening daarvoor geen bijzonder forum biedt en dat daarvoor in beginsel de hoofdregel van art. 2 EEX-Vo geldt. Tegen deze laatste overweging is onderdeel 2.1 gericht. Het onderdeel betoogt dat een vordering krachtens art. 2:9 BW gekwalificeerd dient te worden als een verbintenis uit overeenkomst in de zin van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo.

Naar Nederlands recht moet een onderscheid worden gemaakt tussen de aansprakelijkheid van een bestuurder in zijn hoedanigheid van bestuurder (op basis van art. 2:9 BW) en de aansprakelijkheid van een bestuurder in zijn hoedanigheid van werknemer (op basis van art. 7:661 BW).⁶ In de onderhavige zaak rijst de vraag op welke wijze dit internrechtelijke onderscheid zijn reflectie krijgt op het niveau van het internationaal bevoegdheidsrecht, in het bijzonder op het niveau van de bevoegdheidsregeling van de EEX-Verordening. Voor iedere grondslag van de vordering moet worden bepaald of de Nederlands rechter rechtsmacht toekomt. De consequentie daarvan kan zijn dat de gerechten van verschillende lidstaten bevoegd zijn voor de verschillende vorderingen. Dit bezwaar van versnippering van de vorderingen over verschillende rechters kan de eiser voorkomen door zijn vorderingen aanhangig te maken bij de gerechten van de lidstaat waar de verweerder zijn woonplaats heeft (art. 2 EEX-Vo). Deze rechter kan immers in beginsel kennis nemen van alle tegen de verweerder ingestelde vorderingen. Voor de volledigheid wijs ik erop dat in het onderhavige geval de exclusieve bevoegdheidsbepaling van art. 22 sub 2 EEX-Vo niet voor toepassing in aanmerking komt, omdat het geschil niet de geldigheid, de nietigheid of de ontbinding van een vennootschap betreft dan wel een besluit van haar organen.

Het is vaste rechtspraak van het HvJEU dat het begrip ‘verbintenis uit overeenkomst’ autonoom moet worden uitgelegd, waarbij het moet gaan om een vrijwillig aangegane verbintenis.⁷ Dit is door het HvJEU nog onlangs herhaald in zijn arrest van 18 juli 2013 (zaak C-147/12):

De consequentie van deze autonome uitleg van het begrip ‘verbintenissen uit overeenkomst’ is dat de bevoegdheidsbepaling van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo een ruime toepassing krijgt en dat daardoor vaker van de algemene bevoegdheidsregel van art. 2 EEX-Vo kan worden afgeweken. Het is voorts vaste rechtspraak van het HvJEU dat art. 5 EEX-Vo voorziet in een aantal bijzondere bevoegdheden ter keuze van de verzoeker, waarbij deze keuzemogelijkheid is ingegeven ter wille van een nuttige procesinrichting in welbepaalde gevallen waarin een bijzonder nauwe aanknoping bestaat tussen een geschil en het gerecht dat kan worden geroepen daarvan kennis te nemen.⁹ Het Hof heeft reeds in een prejudiciële beslissing van 22 maart 1983 aanvaard dat verbintenissen die hun grondslag hebben in de tussen een vereniging en haar leden bestaande lidmaatschapsverhouding, onder het toepassingsbereik van art. 5 sub 1 EEX-Verdrag (thans art. 5, punt 1, EEX-Vo) kunnen worden gebracht op grond dat het lidmaatschap van een privaatrechtelijke vereniging tussen de leden nauwe betrekkingen tot stand brengt die van dezelfde aard zijn als die tussen partijen bij een overeenkomst. Als plaats van uitvoering van de uit het lidmaatschap voortvloeiende verbintenis komt volgens het Hof in aanmerking de plaats van vestiging van de vereniging, omdat het gerecht van deze plaats gewoonlijk het best in staat is de statuten, reglementen en besluiten van de vereniging alsook de omstandigheden die tot het ontstaan van het geschil hebben geleid, te begrijpen.¹⁰

Op grond van laatstgenoemde prejudiciële beslissing van het Hof en de ruime uitleg van het begrip ‘verbintenis uit overeenkomst’ kan worden aangenomen dat art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo ook van toepassing is op de verbintenis van een bestuurder tot behoorlijke taakvervulling jegens de door hem bestuurde vennootschap.¹¹ Deze verbintenis is immers gebaseerd op een met de instemming van zowel de vennootschap als de betrokken bestuurder tussen hen vrijwillig in het leven geroepen rechtsverhouding.¹² De bestuurder van een naar Nederlands recht opgerichte vennootschap die als zodanig wordt benoemd door de algemene vergadering van aandeelhouders¹³ komt niet alleen in een vennootschapsrechtelijke verhouding maar ook in een contractuele verhouding tot deze vennootschap te staan, waarbij veelal sprake is van een arbeidsovereenkomst.¹⁴ De vordering uit hoofde van art. 2:9 BW is niet gebaseerd op het bestaan van een arbeidsovereenkomst tussen de vennootschap en haar bestuurder, maar op de tussen hen bestaande vennootschapsrechtelijke verhouding.¹⁵

Uit het voorgaande volgt dat subonderdeel 2.1 naar mijn mening slaagt, nu de primaire vordering van [eiseres] c.s. is gebaseerd op onbehoorlijke taakvervulling zoals bepaald in art. 2:9 BW. De Nederlandse rechter kan aan art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo internationale bevoegdheid ontlenen wanneer de verbintenis die aan de vorderingen ten grondslag ligt, op Nederlands grondgebied is of moet worden uitgevoerd. De verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt is de verbintenis tot behoorlijke taakvervulling. Blijkens het partijdebat in appel, verschillen partijen van mening over de vraag of deze verbintenis in Nederland werd of diende te worden uitgevoerd.¹⁶ Op grond van de genoemde prejudiciële beslissing van 22 maart 1983 kan echter worden aangenomen dat de plaats van vestiging van de betrokken vennootschap waarin de vennootschappelijk bestuurder zijn bestuursactiviteiten heeft uitgeoefend als plaats van uitvoering in de zin van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo heeft te gelden.¹⁷ Voor het stellen van prejudiciële vragen aan het HvJEU zie ik in deze zaak geen reden, nu sprake is van een acte éclairé. Voor zover de vordering inzake onbehoorlijke taakvervulling mede betrekking heeft op het bestuur van de Duitse vennootschappen, volgt uit het bovenstaande dat de Nederlandse rechter daarvoor geen rechtsmacht toekomt op basis van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo, omdat deze Duitse vennootschappen niet in Nederland zijn gevestigd. Uit het partijdebat in appel blijkt overigens dat het een discussiepunt is geweest of de vordering inzake onbehoorlijke taakvervulling betrekking heeft op uitsluitend het bestuur van de Duitse vennootschappen¹⁸ dan wel ook ziet op het bestuur van [eiseres 1].¹⁹ Is dat laatste het geval, dan zou de Nederlandse rechter voor die vordering rechtsmacht op basis van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo mogen aannemen, nu [eiseres 1] in Nederland is gevestigd. Het hof heeft de daarop betrekking hebbende grief I van [eiseres] c.s. onbehandeld gelaten, zodat deze vraag in het geding na verwijzing aan de orde zal moeten komen.

De subonderdelen 2.2, 2.3 en 2.4 falen op grond van het volgende. De grondslag van de vordering tegen [verweerder] uit hoofde van onbehoorlijke taakvervulling als directeur wegens opzet dan wel bewuste roekeloosheid is gelegen in de arbeidsovereenkomst tussen [verweerder] en de betrokken vennootschappen. Voor vorderingen uit individuele arbeidsovereenkomsten voorziet de EEX-Verordening (evenals het EEX-Verdrag) in autonome bevoegdheidsbepalingen opgenomen in art. 18 t/m 21 EEX-Vo. Art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo is op een vordering uit een individuele arbeidsovereenkomst niet van toepassing.²⁰ In rov. 4.5 merkt het hof op dat [eiseres 1] geen feiten heeft gesteld die de conclusie rechtvaardigen dat de rechtsverhouding die tussen hen beiden heeft bestaan niet als een arbeidsovereenkomst in de zin van art. 18 lid 1 EEX-Vo moet worden gekwalificeerd. Krachtens art. 20 lid 1 EEX-Vo kan de vordering die de werkgever instelt tegen zijn werknemer slechts worden gebracht voor de gerechten van de lidstaat op het grondgebied waarvan de werknemer woonplaats heeft. Hieruit volgt dat de Nederlandse rechter ten aanzien van de op de arbeidsovereenkomst van [verweerder] gebaseerde vordering wegens onbehoorlijke taakvervulling geen rechtsmacht heeft, omdat [verweerder] niet woonachtig is in Nederland.

Als subsidiaire grondslag voor hun vorderingen hebben [eiseres] c.s. zich beroepen op onrechtmatig handelen van [verweerder]. Art. 2:9 BW en 7:661 BW kunnen ook gelden bij vorderingen tegen de bestuurder uit hoofde van onrechtmatige daad, zodat de vraag rijst of voor het aannemen van de internationale bevoegdheid van de rechter art. 5, punt 3, EEX-Vo voor toepassing in aanmerking kan komen. Art. 5, punt 3, EEX-Vo geeft een bijzondere bevoegdheidsregel voor verbintenissen uit onrechtmatige daad en verklaart bevoegd het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of kan voordoen. Het is vaste rechtspraak van het HvJEU dat het begrip ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ in de zin van art. 5, punt 3, EEX-Vo elke vordering omvat die ertoe strekt de verweerder aansprakelijk te stellen en die geen verband houdt met een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van art. 5, punt 1, sub a EEX-Vo.²¹ Dit betekent dat art. 5, punt 3, EEX-Vo niet voor toepassing in aanmerking komt, omdat – op grond van de reeds genoemde autonome uitleg van het begrip ‘verbintenissen uit overeenkomst’ – een op art. 2:9 BW gebaseerde vordering als een vordering uit overeenkomst moet worden beschouwd en voor een vordering uit hoofde van onbehoorlijke taakvervulling voortvloeiend uit de arbeidsovereenkomst (art. 7:661 lid 1 BW) de bevoegdheidsbepalingen van art. 18 t/m 21 EEX-Vo van toepassing zijn.

Subonderdeel 2.5, dat samenhangt met de vorige subonderdelen, faalt omdat het eraan voorbij gaat dat het hof art. 18 jo. art. 20 lid 1 EEX-Vo uitsluitend als maatstaf heeft gehanteerd bij de beoordeling van de vordering die is gebaseerd op niet-nakoming door [verweerder] van zijn verplichtingen uit de arbeidsovereenkomst die tussen [eiseres 1] en [verweerder] heeft bestaan. Anders dan het middel betoogt heeft het hof niet geoordeeld dat de door art. 18 lid 1 jo. art. 20 lid 1 EEX-Vo aangewezen gerechten bevoegd zijn ten aanzien van alle vorderingen van de bestuurde vennootschap jegens de bestuurder die mede op grond van een arbeidsovereenkomst bij de door hem bestuurde vennootschap werkzaam is (geweest).

De klachten van onderdeel 3 keren zich tegen het in rov. 4.5 vervatte oordeel van het hof met betrekking tot de vorderingen van [eiseres 1] die zijn gebaseerd op onrechtmatige daad. De klachten bouwen voort op de subonderdelen 2.2 t/m 2/5 en moeten het lot daarvan delen.