Parket bij de Hoge Raad, 27-03-2009, BH1986, 08/02565

Conclusie inzake:

tegen

[De vrouw]

In dit geding heeft de man primair verzocht om beëindiging van zijn alimentatieverplichting op de voet van de overgangsbepaling van art. II van de Wet limitering alimentatie na scheiding (Stb. 1994/324 en 325; hierna: WLA) en subsidiair verzocht om nihilstelling (art. 1:401 BW). Daarnaast heeft de man de overlegging verzocht van diverse financiële stukken met betrekking tot het inkomen van de vrouw. Het cassatiemiddel heeft betrekking op de gronden waarop het hof de verzoeken van de man heeft afgewezen.

1. Feiten en procesverloop

1.2 Partijen hebben in december 1991 een echtscheidingsconvenant gesloten. Artikel 2 van het echtscheidingsconvenant luidt (voor zover thans van belang) aldus:

"De man verplicht zich als bijdrage in het levensonderhoud van de vrouw te voldoen een bedrag ad fl. 4.500,- per maand bij vooruitbetaling ingaande 1 november 1991. (...)"

Artikel 3 van het convenant bepaalt het volgende:

"Partijen komen voorts overeen dat de verplichting van de man tot voldoening van de in artikel 2 vermelde bijdrage in het levensonderhoud van de vrouw niet wordt gelimiteerd, noch in hoogte, noch in duur.

Artikel 4 van het echtscheidingsconvenant luidt als volgt:

Artikel 11 van het convenant bepaalt het volgende:

[A] B.V., waarvan de man 100% aandeelhouder was, was één van de houders van aandelen in [B] B.V. [A] B.V. heeft op 15 april 1998 haar aandelen in [B] B.V. verkocht, ter zake waarvan [A] B.V. een koopprijs van ruim f 4.000.000 heeft ontvangen. Op grond van deze koopovereenkomst rustte op de man de verplichting om vijf jaar na 15 april 1998 werkzaam te blijven voor [B] B.V. Uiteindelijk is de man tot en met oktober 2005 aldaar werkzaam geweest. De man neemt sindsdien geen deel meer aan het arbeidsproces. De man is na oktober 2005 met zijn gezin in Frankrijk gaan wonen.

1.5 Bij inleidend verzoekschrift(2), ingekomen op 9 september 2005, heeft de man zich gewend tot de rechtbank Amsterdam en - na aanvulling van het aanvankelijke verzoek(3) - kort gezegd primair beëindiging c.q. limitering per 1 november 2006 althans 9 maart 2007 verzocht van zijn verplichting tot betaling van alimentatie aan de vrouw zoals in het echtscheidingsconvenant overeengekomen. Subsidiair heeft de man verzocht de alimentatie op nihil te stellen althans op een lager bedrag dan de overeengekomen € 2.880 bruto per maand. Daarnaast heeft de man de rechtbank verzocht te bepalen dat de vrouw de jaarcijfers van 2000 tot en met 2003 van haar onderneming alsmede de aangiften Inkomstenbelasting en definitieve aanslagen Inkomstenbelasting 2000 tot en met 2002, 2004 en 2005 in het geding brengt.

1.6 De man heeft aan zijn verzoeken (onder meer) ten grondslag gelegd dat de partneralimentatie is overeengekomen vóór de inwerkingtreding van de Wet limitering alimentatie op 1 juli 1994, zodat ingevolge het overgangsrecht na een termijn van 15 jaren na het ingaan van de betalingsverplichting, die verplichting kan worden beëindigd. De alimentatieverplichting is ingegaan op 1 november 1991, zodat de termijn is verstreken op 1 november 2006. Voorts heeft de man aangevoerd dat hij sinds november 2005 niet langer inkomen uit arbeid geniet en dat de vrouw een jaarlijks inkomen heeft althans kan verwerven van meer dan f 25.000.(4)

1.7 De vrouw heeft de stellingen van de man betwist.(5) Zij heeft (onder meer) gesteld dat uitgegaan dient te worden van hetgeen partijen in artikel 3 van het echtscheidingsconvenant zijn overeengekomen. Dit beding is in het echtscheidingsconvenant opgenomen omdat de vrouw gedurende het huwelijk van partijen een nadeliger financiële positie heeft verworven dan de man, zoals tot uitdrukking gebracht in artikel 11 van het convenant, op grond waarvan de vrouw na het uiteengaan van partijen behoefte had aan zekerheid over haar financiële situatie.(6)

1.8 Bij beschikking van 17 januari 2007 heeft de rechtbank de verzoeken van de man betreffende limitering en nihilstelling van de partneralimentatie en het overleggen van aanvullende stukken door de vrouw afgewezen.(7)

1.9 De man is van een gedeelte van deze beschikking in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof te Amsterdam. Hij heeft daarbij zijn primair verzoek tot beëindiging gewijzigd in die zin dat daarbij subsidiair wordt verzocht de alimentatie na gefaseerde afbouw te doen eindigen per 1 november 2009.(8) De vrouw heeft verweer gevoerd en van haar zijde incidenteel appel ingesteld.(9) Bij beschikking van 13 maart 2008 heeft het hof de beschikking van de rechtbank, voor zover aan zijn oordeel onderworpen, bekrachtigd.

1.10 De man heeft tegen deze beschikking tijdig(10) beroep in cassatie ingesteld. De vrouw heeft geen verweerschrift ingediend.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.2 Het onderdeel klaagt - zo begrijp ik - dat het hof ten onrechte de overgangsregeling van art. II WLA niet heeft toegepast. Volgens het onderdeel staat een niet-limiteringsbeding rechtens niet aan de toepasselijkheid en de toepassing van art. II WLA in de weg en had het hof de zaak moeten beoordelen aan de hand van het daarin vervatte criterium of - alle omstandigheden van het geval in aanmerking genomen - de beëindiging van de uitkering van de vrouw naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid van haar kon worden gevergd. Geklaagd wordt dat het hof alleen maar heeft gekeken naar het gegeven dat de vrouw bij de echtscheiding een blijvende alimentatie heeft bedongen. Bovendien had het hof een termijn van beëindiging moeten stellen en de duur daarvan moeten motiveren.

2.3 Vooropgesteld moet worden dat partijen vóór 1 juli 1994 een echtscheidingsconvenant hebben gesloten, waarin een alimentatieverplichting van de man is opgenomen, zodat het vóór die datum geldende recht en de overgangsregeling van art. II WLA (leden 2 en 4) van toepassing zijn op het verzoek tot limitering van de alimentatieverplichting van de man.

Ingevolge het vierde lid is de overgangsbepaling van lid 2 derhalve van overeenkomstige toepassing ten aanzien van degene die op grond van een vóór 1 juli 1994 tot stand gekomen convenant verplicht is alimentatie te verstrekken, indien deze verplichting op of na die datum vijftien of meer jaren heeft geduurd. In cassatie staat vast dat de alimentatieverplichting van de man meer dan vijftien jaren heeft geduurd.

2.5 Volgens vaste rechtspraak worden aan beslissingen waarbij een beroep van de alimentatiegerechtigde op de in art. II lid 2 WLA vervatte uitzondering aanstonds wordt verworpen, dan wel slechts voor een beperkte termijn en met uitsluiting van de mogelijkheid van verlenging wordt gehonoreerd, in verband met hun ingrijpend karakter, hoge motiveringseisen gesteld. Teneinde te beoordelen of toepassing van de hoofdregel in het individuele geval hoogst onrechtvaardig zou zijn, dienen alle relevante omstandigheden van het geval, zowel die aan de zijde van de alimentatiegerechtigde als die aan de zijde van de alimentatieplichtige, in aanmerking te worden genomen en in onderling verband te worden gewogen. Indien de alimentatiegerechtigde voldoende gemotiveerd stelt dat voor toepassing van deze uitzondering grond is en de feiten waarop deze stelling steunt bij betwisting, althans voor zover het gaat om omstandigheden aan haar/zijn zijde, aannemelijk maakt, moet de rechter bij het nemen van een beslissing als hiervoor bedoeld doen uitkomen welke omstandigheden hij in aanmerking heeft genomen en hoe hij deze in zijn afweging heeft betrokken. Ter wille van de hanteerbaarheid van het systeem moet als vuistregel worden aanvaard dat geen nadere motiveringseisen gelden ingeval de beëindiging van de uitkering voor de alimentatiegerechtigde geen of slechts een relatief onbetekenende terugval in inkomen ten gevolge heeft. Deze vuistregel lijdt uitzondering in die gevallen, waarin de verdere omstandigheden van het geval onmiskenbaar zó zwaarwegende billijkheidsargumenten tegen afwijzing van het beroep op de uitzondering van art. II lid 2 WLA opleveren dat de rechter daaraan in zijn motivering niet voorbij kán gaan en moet laten uitkomen dat en hoe hij ook die verdere omstandigheden in zijn afweging heeft betrokken.(13)

2.6 Daarentegen gelden de hoge motiveringseisen niet wanneer het verzoek tot limitering van de alimentatie wordt afgewezen(14) of de alimentatie (op termijn) op nihil wordt gesteld.(15) In deze gevallen kan de beschikking immers bij latere uitspraak worden gewijzigd op grond van wijziging van omstandigheden (art. 1:401 BW).

2.7 Indien de verzochte beëindiging wordt geweigerd omdat zij naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet van de uitkeringsgerechtigde kan worden gevergd, moet de rechter ingevolge art. II lid 2 WLA op verzoek van de alimentatiegerechtigde een termijn vaststellen waarop de alimentatieverplichting alsnog - eventueel na gefaseerde vermindering(16) - zal eindigen. De rechter mag niet afzien van een termijnstelling. Heeft de alimentatiegerechtigde niet om vaststelling van een termijn verzocht, dan dient de rechter alvorens een termijn te bepalen partijen in de gelegenheid te stellen zich te dienaangaande uit te laten.(17)

2.8 Zoals gezegd, is de overgangsregeling van art. II lid 2 WLA ingevolge het vierde lid van overeenkomstige toepassing op het geval dat partijen in een convenant een uitkering tot levensonderhoud hebben afgesproken. Volgens het arrest van de Hoge Raad van 16 maart 2007, NJ 2007, 308 m.nt. S.F.M. Wortmann is art. II lid 4 WLA ook van toepassing op echtscheidingsconvenanten waarin een beding van niet-wijziging is opgenomen. Het middelonderdeel stelt de vraag aan de orde of de bepaling eveneens van toepassing is op convenanten waarin een niet-limiteringsbeding is overeengekomen. De wetsgeschiedenis laat daarover het volgende zien.

2.10 In het onderhavige geval heeft de vrouw in eerste aanleg - kennelijk met het oog op art. 3 van het convenant - het verweer gevoerd dat het convenant, waarbij is afgesproken dat de vrouw gedurende haar leven alimentatie ontvangt tot het overlijden van de man, geen ruimte biedt om een beroep te doen op het overgangsrecht en eventuele beperking van de alimentatieverplichting tot vijftien jaren.(25) De rechtbank heeft zich vervolgens genoodzaakt geacht de vraag te beantwoorden of de inwerkingtreding van de WLA een wijziging betreft waardoor artikel 3 van het convenant "opzij gezet kan worden" (rov. 2.1). Zij heeft geoordeeld dat het beding niet in de weg staat aan een beroep op de WLA en dat de WLA onverminderd van toepassing is (rov. 2.3). Bij de toepassing van de WLA is de rechtbank echter tot het oordeel gekomen dat het thans niet redelijk is de alimentatieverplichting van de man in duur te beperken (rov. 2.4). Tegen dit oordeel zijn de grieven 1 tot en met 3 gericht. Bij de bespreking daarvan besteedt het hof aandacht aan het verweer van de vrouw dat dient te worden uitgegaan van art. 3 van het convenant (rov. 4.2).(26) Het hof komt daarbij tot het oordeel dat het niet-limiteringsbeding van artikel 3 van het convenant "niet opzij wordt gezet" door artikel II WLA, zodat het verzoek van de man tot beëindiging c.q. limitering door de rechtbank dan ook, zij het op andere gronden, terecht is afgewezen (rov. 4.3). Het hof refereert daarbij op geen enkele wijze aan de met de grieven aan de orde gestelde hardheidsclausule. Hieruit leid ik af dat het hof van oordeel is dat art. II lid 4 WLA niet van toepassing is op een oud echtscheidingsconvenant waarin partijen een in de tijd ongelimiteerde alimentatie zijn overeengekomen. Uit het voorgaande volgt dat dit oordeel getuigt van een onjuiste rechtsopvatting. De rechtsklacht slaagt derhalve. Na verwijzing zal het hof het criterium van art. II lid 2 WLA moeten toepassen en de stellingen van de vrouw omtrent de achtergronden van het niet-limiteringsbeding in zijn afweging dienen te betrekken.(27)

2.11 Ook indien geoordeeld zou moeten worden dat het hof het limiteringsverzoek op de in de beschikking vermelde grond heeft kunnen afwijzen, had het hof echter wel een termijn voor beëindiging moeten vaststellen (al dan niet met de mogelijkheid van verlenging van de vastgestelde termijn na ommekomst daarvan) althans - bij het uitblijven van een verzoek van de vrouw daartoe - partijen in de gelegenheid dienen te stellen zich hierover uit te laten. Men zie hiervoor onder 2.7. Ook in zoverre is het onderdeel terecht voorgesteld.

2.13Onderdeel 2 klaagt dat het hof heeft miskend dat het wettelijk kader inmiddels is gewijzigd en dat het hof niet de maatstaf had moeten aanleggen of de verandering van omstandigheden door persoonlijk handelen en/of nalaten van de man was veroorzaakt, maar of de beëindiging van de alimentatie naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid - alle omstandigheden in aanmerking genomen - van de vrouw kon worden gevergd.

2.14Het onderdeel miskent dat het oordeel van het hof in rechtsoverweging 4.6 betrekking heeft op het subsidiaire verzoek van de man tot nihilstelling van zijn alimentatieverplichting en niet op het primaire verzoek tot beëindiging van de alimentatieverplichting. Op het verzoek tot nihilstelling is niet (de maatstaf van) art. II lid 2 WLA van toepassing, maar - gelet op het niet-wijzigingsbeding in art. 3 van het echtscheidingsconvenant waarbij partijen kennelijk op de voet van art. 1:159 BW gedeeltelijk afstand doen van het recht om wijziging te verzoeken als bedoeld in art. 1:401 lid 1 BW - voor zover sprake is van gewijzigde omstandigheden die niet zijn veroorzaakt door persoonlijk handelen en/of nalaten van een of beide partijen, de maatstaf van art. 1:401 lid 1 BW. De door het hof gehanteerde maatstaf geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting.

2.16 In het onderdeel wordt uitsluitend verwezen naar stellingen van de man in eerste aanleg. Het onderdeel gaat eraan voorbij dat de in de klacht genoemde onderwerpen ook in hoger beroep onderwerp van debat zijn geweest. Zo heeft de vrouw in incidenteel appel (uitgebreid onderbouwde) grieven geformuleerd met betrekking tot de stellingen (i) en (ii) van de man. Het hof is de vrouw daarin gevolgd. Stelling (iii) over het concurrentiebeding is door de man in appel aan de orde gesteld in zijn grief V. Het hof heeft niet op deze stelling gerespondeerd, doch was daartoe m.i. ook niet gehouden: naast meergenoemde stellingen (i) en (ii) heeft het hof óók betekenis toegekend aan de omstandigheid dat de man er bewust voor heeft gekozen om met zijn gezin naar Frankrijk te verhuizen. Deze gronden tezamen kunnen het oordeel van het hof dat het aan persoonlijk handelen respectievelijk nalaten van de man is te wijten dat zijn inkomenssituatie is gewijzigd, alleszins dragen. Slotsom is dat, gelet op het in hoger beroep gevoerde debat en de aangevoerde stellingen van partijen, niet (zonder meer) valt in te zien dat het - in hoge mate feitelijke - oordeel van het hof onvoldoende is gemotiveerd. Het onderdeel faalt dan ook.

2.17 De onderdelen 4 en 5 zijn gericht tegen rechtsoverweging 4.7, waarin het hof het volgende heeft overwogen:

2.18 Onderdeel 4 klaagt dat het hof de stelling van de man dat het inkomen van de vrouw kunstmatig onder de grens van f 25.000 per jaar wordt gehouden weliswaar heeft weergegeven, maar niet heeft beoordeeld. Onderdeel 5 klaagt dat het hof ten onrechte heeft overwogen dat een verschil van mening over de winst uit onderneming van de vrouw de executie van de alimentatieverplichting betreft, die in deze procedure niet ter beoordeling van het hof staat. Volgens het onderdeel kan een dergelijk geschil wel in deze procedure aan de orde worden gesteld, alsook een verzoek te bepalen dat de vrouw stukken overlegt met betrekking tot haar inkomen.

2.19 Het oordeel van het hof in rov. 4.7 heeft betrekking op het verzoek van de man te bepalen dat de vrouw de jaarcijfers van 2000 tot en met 2003 van haar onderneming alsmede de aangiften Inkomstenbelasting en definitieve aanslagen Inkomstenbelasting 2000 tot en met 2002, 2004 en 2005 in het geding brengt. De man heeft aan dit verzoek de stelling ten grondslag gelegd dat het inkomen van de vrouw (vermoedelijk) kunstmatig onder de f 25.000 bruto per jaar wordt gehouden en dat hij dus (mogelijk) te veel alimentatie betaalt. Hij heeft zich op die grond het recht voorbehouden zijn verzoek aan te vullen met een wijzigingsverzoek over de jaren 2000-2005 voor zover de vrouw meer dan f 25.000 bruto uit arbeid heeft genoten. (32) In hoger beroep heeft hij bevestigd dat de vrouw opheldering dient te geven over haar omzetcijfers.(33) Anders dan onderdeel 4 kennelijk betoogt, hoeft het hof derhalve niet vast te stellen ('te beoordelen') dát de vrouw meer dan f 25.000 bruto per jaar verdient. Het verzoek van de man strekt er juist toe zelf te kunnen beoordelen óf de vrouw in werkelijkheid meer verdient dan f 25.000 bruto per jaar. Het onderdeel faalt.

2.20 Op grond van art. 4 van het echtscheidingsconvenant is de vrouw gehouden de man jaarlijks omtrent de hoogte van haar inkomsten uit arbeid te informeren. In dit geding verzoekt de man dus nakoming van deze overeengekomen informatieverplichting van de vrouw in de vorm van de overlegging van een aantal financiële stukken met betrekking tot haar inkomen.(34) Het hof onderschrijft deze verplichting van de vrouw blijkens de overweging dat het "vanzelf spreekt dat de vrouw de man jaarlijks op de hoogte dient te stellen van haar inkomsten uit arbeid door hem gedegen en volledige jaarstukken van haar onderneming en betrouwbare en volledige kopieën van haar belastingaangiften ter hand te stellen."

2.21 Het hof heeft het verzoek van de man gekwalificeerd als "een verschil van mening over de winst uit onderneming van de vrouw" dat "de executie van de alimentatieverplichting" betreft, hetgeen in deze procedure niet ter beoordeling van het hof staat. Dit oordeel is zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet begrijpelijk. Immers, eerst wanneer de man over correcte en volledige informatie van de vrouw over haar inkomen beschikt, is hij in staat om vast te stellen of hij al dan niet te veel alimentatie betaalt. Slechts indien de man op grond van de financiële gegevens tot de conclusie komt dat de vrouw méér verdient dan f 25.000 bruto per jaar en hij dus te veel alimentatie betaalt, zal (mogelijk) tussen partijen een executiegeschil ontstaan over de alimentatieverplichting van de man. Daarvan is nu nog geen sprake. In zoverre is onderdeel 5 terecht voorgesteld.

2.22 Hier komt nog het volgende bij. Het 'verzoek' van de man betreft een vordering tot nakoming van het convenant (informatieverplichting) en had niet bij verzoekschrift moeten worden ingesteld, maar bij dagvaarding.(35) Het hof had - óók ambtshalve, nu partijen (en de rechtbank) de gemaakte fout over het hoofd hebben gezien - de wisselbepaling van art. 69 Rv. moeten toepassen wat betreft dit gedeelte van de procedure.(36) Het systeem van het appelprocesrecht brengt mee dat de procedure, die in eerste aanleg op het verkeerde spoor is afgewikkeld, in hoger beroep op het juiste spoor wordt gezet. Na verwijzing zal dit alsnog dienen te gebeuren, waarna de vordering alsnog dient te worden beoordeeld.

3. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

A-G