Parket bij de Hoge Raad, 04-10-2005, AT2968, 03064/04 B

Nr. 03064/04 B

Mr Machielse

Zitting 29 maart 2005

Desalniettemin dient de rechtbank haar oordeel te geven over een zuiver juridische kwestie.

Dit betreft de vraag of het Openbaar Ministerie in overeenstemming met het geldende recht en op goede grond een vordering tot het instellen van een gerechtelijk vooronderzoek tegen de onbekende verdachte van dit misdrijf heeft kunnen doen.

In dit verband merkt de rechtbank op dat het Openbaar Ministerie op 3 mei 2004 op zijn website een persbericht heeft gepubliceerd, waarin staat dat het Openbaar Ministerie de vordering gerechtelijk vooronderzoek heeft gedaan met als doel te voorkomen dat het recht tot strafvervolging van de dader zou verjaren.

Daarom ziet de rechtbank het thans mede als haar taak duidelijkheid te verschaffen aan de nabestaanden en de samenleving over de vraag welk gevolg het instellen van die vordering juridisch heeft.

Bij het antwoord op die vragen is de rechtbank - evenals het Openbaar Ministerie - in onze rechtsstaat verplicht te oordelen op basis van het geldende recht.

Artikel 70 van het Wetboek van Strafrecht bepaalt, dat het recht tot vervolging van een verdachte van een misdrijf waarop levenslange gevangenisstraf is gesteld, na achttien jaren verjaart.

Dat de wetgever inmiddels een wetsontwerp in behandeling heeft om de verjaring van het recht op strafvervolging van een verdachte van een dergelijk misdrijf uit de wet te schrappen, kan, nu dit wetsvoorstel nog niet door het parlement is aangenomen, laat staan in werking is getreden, bij de beoordeling van het onderhavige geval geen rol spelen. Op grond van het bepaalde in artikel 1 van het Wetboek van Strafvordering mag de rechter hier immers niet op vooruitlopen.

In de raadkamer van 21 juli 2004 heeft de officier van justitie desgevraagd verklaard, dat het doel van de onderhavige vordering uitsluitend en alleen was gelegen in het stuiten van de verjaring.

In de vordering zelf als ook in de appelmemorie is als doel vermeld, dat het onderzoek nodig is in verband met "een te verrichten doorzoeking in de woning van de verdachte en daaraan belendende percelen". Dit is echter, zo verklaarde de officier van justitie, natuurlijk (cursivering van de rechtbank) niet de werkelijke bedoeling.

Het misdrijf als gevolg waarvan [het slachtoffer] om het leven is gekomen is verjaard op 5 mei 2004, tenzij die verjaring is gestuit.

Volgens het bepaalde in artikel 72 lid 1 van het Wetboek van Strafrecht stuit elke daad van vervolging de verjaring, mits aan de hierna te bespreken voorwaarden is voldaan.

De vordering tot het instellen van een gerechtelijk vooronderzoek is zonder enige twijfel een daad van vervolging.

Het eerste en derde middel lenen zich mijns inziens grotendeels voor een gezamenlijke behandeling. Het derde middel betoogt dat het oordeel van de rechtbank dat van stuiting van de verjaring geen sprake kan zijn nu er geen met naam aangeduide verdachte bekend is niet houdbaar is, omdat er wel een voldoende concreet omschreven verdachte is die op de hoogte kan zijn van de vordering gerechtelijk vooronderzoek, gelet op de aandacht die in de media aan deze zaak is geschonken. Ik begrijp dat dit middel beoogt te klagen over het oordeel van de rechtbank dat in het onderzoek nog geen bepaalde, levende persoon bekend is geworden aan wie de vordering gerechtelijk vooronderzoek bekend zou kunnen zijn dan wel kenbaar gemaakt kon worden.

Het eerste middel klaagt over het oordeel van de rechtbank dat, nu de verjaring niet kon worden gestuit door de vordering gerechtelijk vooronderzoek, de officier van justitie van zijn bevoegdheid om een gerechtelijk vooronderzoek te vorderen gebruik heeft gemaakt met een ander doel dan waarvoor die bevoegdheid is gegeven.

3.2. De niet-ontvankelijkverklaring van de officier berustte in de gedachtegang van de rechtbank op twee pijlers. In de eerste plaats stelt de rechtbank dat een daad van vervolging niet mag worden gesteld enkel en alleen om de verjaring te stuiten. In de tweede plaats had de officier van justitie geen belang bij het instellen van de vordering gerechtelijk vooronderzoek omdat de stuiting van de verjaring daardoor niet zou kunnen worden bereikt, nu de vordering tot een gerechtelijk vooronderzoek niet is gericht tegen 'een bepaalde, levende persoon'.

In wezen bouwt de eerste grond voort op de tweede. Omdat de vordering tot het instellen van een gerechtelijk vooronderzoek in de visie van de rechtbank nergens toe kan leiden, nu de vordering geen betrekking heeft op een onderzoek tegen 'een bepaalde levende persoon', had de officier van justitie geen rechtens te respecteren belang bij die vordering.

3.3. De vraag is wat de rechtbank precies bedoeld heeft met de aanduiding "een bepaalde levende persoon".

Als de rechtbank zou verlangen dat de verdachte op het moment dat de vordering wordt ingesteld nog in leven is en dat de officier van justitie dat moet aantonen, stelt zij een eis die aan geen enkele rechtsregel te ontlenen is. Als de officier van justitie een daad van vervolging stelt en bij de pogingen deze aan de verdachte te betekenen tot de ontdekking komt dat verdachte is overleden, zal dat er in ieder geval toe leiden dat de vervolging wordt stopgezet, hetzij dat de rechter met een beroep op artikel 69 Sr de officier alsnog niet ontvankelijk verklaart in zijn vervolging. In alle gevallen waarin een vervolgingsdaad tegen een verdachte wordt gesteld is het - uitzonderingen daargelaten -(1) maar de vraag of deze verdachte op dat moment nog in het rijk der levenden verkeert.

Indien de rechtbank echter het standpunt zou huldigen dat een vervolgingsdaad, wil deze de verjaring stuiten, enkel gericht kan zijn tegen een met name bekende persoon, moet worden geconstateerd dat de rechtbank van een onjuist standpunt is uitgegaan. Er kunnen gerechtelijke vooronderzoeken lopen tegen verdachten die onbekend zijn.(2) Aan een persoon van wie geen naams- of adresgegevens bekend zijn kan een gerechtelijk schrijven rechtsgeldig betekend worden, ook als er niet op gerekend mag worden dat de verdachte van die betekening op de hoogte raakt. Verdachten kunnen zelfs als NN gedagvaard worden.(3) Toch zijn zulke verdachten dan als verdachte 'bepaald', geïndividualiseerd, zij het op een ander uniek kenmerk dan op naam.(4)

Indien de rechtbank een andere, derde betekenis toekent aan de uitdrukking "een bepaalde levende persoon" wordt deze betekenis nergens geëxpliciteerd en is het oordeel van de rechtbank zonder nadere motivering, die ontbreekt, onbegrijpelijk te noemen.

Als de rechtbank heeft bedoeld dat de verjaring niet is gestuit omdat niet kan blijken dat de vordering gerechtelijk vooronderzoek aan de verdachte bekend is geworden en dat daarom het vervolgingsrecht van het OM is vervallen, ziet de rechtbank eraan voorbij dat de verjaring ook wordt gestuit door een daad van vervolging die betekend is. Of een verdachte bekend is geraakt met de daad van vervolging is een omstandigheid die eerst kan blijken als de verdachte bekend is.

Het derde middel lijkt mij gegrond.

3.4. De volgende vraag die rijst is wat de consequentie is van de vaststelling dat een vervolgingsdaad wel tegen een geïndividualiseerd, maar onbekend gebleven persoon kan worden gedaan. Het standpunt van de rechtbank, dat de vordering tot het instellen van het gerechtelijk vooronderzoek niet tot stuiting van de verjaring kon leiden omdat die vordering gericht moet zijn tegen "een bepaalde levende persoon" lijkt mij zoals gezegd onhoudbaar.

Maar men zou ook kunnen stellen dat een vervolgingsdaad zoals het bevorderen van het gerechtelijk vooronderzoek wel degelijk de vervolging kan stuiten, ook indien de vervolgingsdaad een NN-verdachte betreft, maar dat zo een vervolgingsdaad nooit enkel en alleen de strekking mag hebben de verjaring te stuiten. Aldus zou men ook de slotzin in de overwegingen van de rechtbank onder 5.1 kunnen begrijpen. Een beoordeling van dit standpunt vergt nadere aandacht voor het instituut verjaring en de bevoegdheden van het OM in dat verband en brengt ons bij het eerste middel.

3.5. Remmelink schrijft over de achtergrond van het instituut verjaring dat de tijd zowel de indruk van de misdrijven doet vervagen, alsook de sporen die zijn nagelaten. Door tijdsverloop verslapt de behoefte aan vergelding of aan preventie. De tijd heelt de wonden van de rechtsorde. Het bewijs verdunt.(5)

Van Dorst heeft in zijn belangwekkende Tilburgse proefschrift de gangbare verklaringen van de verjaring de revue laten passeren. Hij schrijft dat als belangrijk argument voor de vervolgingsverjaring vaak wordt aangevoerd dat het tijdsverloop ertoe leidt dat het bewijs in omvang en kwaliteit minder wordt.(6) De daaruit voortvloeiende kans op onjuiste beslissingen leidt er dan toe dat het vervolgingsrecht van het OM vervalt. Maar hoe sterker indicerend het technisch bewijs is, des te zwakker staat deze verjaringstheorie. En dat DNA-onderzoek sterk indicerend is lijkt mij boven alle twijfel verheven. Andere, materieel geïnspireerde, theorieën trachten de grondslag van het instituut verjaring te verklaren vanuit de doeleinden van strafrechtelijk ingrijpen. Van Dorst vat die theorieën samen in de uitdrukking "normhandhaving door leedtoevoeging".(7) Veel van de factoren die bij de bepaling van strafrechtelijke reactie een rol spelen, en met welke factoren OM en rechter rekening dienen te houden bij respectievelijk strafvervolging en berechting, worden door tijdsverloop nadelig beïnvloed. De zin van de straf wordt problematischer en uiteindelijk blijft als enige grond voor strafrechtelijke reactie de pure normhandhaving over. Van Dorst ziet in deze verflauwing van de zin der straf de belangrijkste reden om met het tijdsverloop rekening te houden. Van Dorst koppelt het wezen van het instituut verjaring aan de subsocialiteit.(8) Het tijdsverloop verzwakt de werking van vervolging en bestraffing ter beteugeling van herhalingsdrang van de dader, de onvoldaanheid van de slachtoffers, de navolgingsneiging van derden en de ontdaanheid van vierden. In zijn slotbeschouwing zet Van Dorst vraagtekens bij de uitgebreide mogelijkheden van stuiting der verjaring. Dat een daad van vervolging een waarschuwing aan de dader is dat hij erop voorbereid moet blijven verantwoording af te leggen is een overtrokken beeld nu de meeste stuitingsdaden voor de verdachte onbekend blijven. Stuiting is voornamelijk een instrument ten behoeve van het OM om zijn vervolgingsbelangen veilig te stellen.(9)

3.6. De instantie die uiteindelijk beslist of er nog voldoende subsocialiteit resteert ondanks tijdsverloop om de vervolging te kunnen doorzetten is het OM. Het OM heeft het vervolgingsmonopolie en beslist aan de hand van zijn inschatting van de strafbehoefte in de samenleving, van zijn waardering van de bewijspositie, van zijn berekening van kosten en baten aan strafvervolging verbonden, of een strafvervolging wordt ingesteld of wordt voortgezet. Artikel 72 Sr spreekt van daden van vervolging en linkt aldus direct de stuiting van de verjaring aan de vervolging, waarop het OM het monopolie bezit.(10) Het OM is bevoegd te vervolgen. Die bevoegdheid wordt, aldus Corstens, begrensd enerzijds door de inschatting van de haalbaarheid van een veroordeling, anderzijds door de inschatting van wat het algemeen belang eist, van wat vanuit het algemeen belang bezien opportuun is.(11) De kwestie van de haalbaarheid is voornamelijk van belang in het stadium dat de vraag rijst of de zaak met een dagvaarding voor de strafrechter moet worden gebracht. De vraag naar de opportuniteit van de vervolging kan in verband worden gebracht met de subsocialiteit; als de subsocialiteit ontbreekt is er geen reden (meer) voor het OM om te vervolgen.(12) Vanuit de andere kant geredeneerd zou men kunnen zeggen dat het OM dat meent dat er nog voldoende subsocialiteit aanwezig is in de samenleving als gevolg van een delict, de bevoegdheid heeft zijn vervolgingsrecht uit te oefenen en veilig te stellen. Die inschatting van de mate van subsocialiteit en van de eisen van het algemeen belang is een vrijwel autonome bevoegdheid van het OM. De rechter zal een beslissing tot het stellen van een vervolgingsdaad slechts marginaal kunnen toetsen. Alleen beginselen van behoorlijk strafprocesrecht kunnen de uitoefening door het OM van zijn vervolgingsbevoegdheid doorkruisen.(13)

Wanneer dus het OM van oordeel is dat gelet op het nog bestaande restant aan subsocialiteit in de samenleving het recht om te zijner tijd een dader voor de strafrechter te kunnen brengen behouden moet blijven heeft het de bevoegdheid de verjaring te stuiten door het stellen van een daad van vervolging. Niet is uit te sluiten dat de collectieve herinnering aan bepaalde misdrijven afhankelijk is "van wat de media believen op het koken tot opwinding en vermaak van hun consumenten en daarmee tot verhoging van hun winsten".(14) Maar het is dan aan het OM daarin een afgewogen beslissing te nemen en zich niet te laten meeslepen door de waan van de dag, door de media in gang gezet. Het OM zal zich dienen te laten leiden door de eigen inschattingen en de eigen bemoeienis met het oude strafbare feit.

Van détournement de pouvoir is sprake indien een bevoegdheid wordt gebruikt voor een ander doel dan waarvoor die bevoegdheid is gegeven.(15) Corstens noemt het geval waarin een vervolgingsdaad uitsluitend is bedoeld om de zaak open te houden en niet om op afzienbare termijn tot een uitvoerbare uitspraak te geraken.(16) Ik vraag mij af of zo een handelwijze dit zware predikaat opgedrukt moet krijgen. De wetgever heeft aan een vervolgingsdaad het gevolg van stuiting van de verjaringstermijn verbonden, mits aan de eisen van art. 72 Sr is voldaan. Niet gezegd kan worden dat de wetgever er niet aan heeft gedacht noch heeft bedoeld dat de vordering tot het instellen van een gerechtelijk vooronderzoek de verjaring zou kunnen stuiten. Het OM oefent gewoon een door de wet gegeven bevoegdheid uit met als doel het gevolg dat de wetgever daaraan in art. 72 Sr heeft verbonden. Wel rijst mijns inziens de vraag of de vordering tot het instellen van een gerechtelijk vooronderzoek voldoende bepaald is of bij gebrek aan substantie moet worden afgewezen, zoals de rechter-commissaris ook heeft gedaan.

Ik acht ook het eerste middel gegrond.

4.2. Uitgaande van het standpunt van de rechtbank dat de officier van justitie misbruik van zijn bevoegdheid heeft gemaakt door een vordering gerechtelijk vooronderzoek in te stellen, kon de rechtbank natuurlijk niet meer toekomen aan een inhoudelijke behandeling van die vordering. Ik vermag niet in te zien dat de rechtbank zich enkel over de verjaring mocht uitlaten als de rechtbank inhoudelijk de vordering zou behandelen.

Het tweede middel faalt.

5. De vraag is thans waartoe een en ander moet leiden. Als enkel en alleen de bedoeling van het doen van de vordering gerechtelijk vooronderzoek is geweest om de verjaring te stuiten is het OM in die bedoeling geslaagd, mits de beschikking van de rechtbank wordt vernietigd. Want er is een daad van vervolging gesteld door het indienen van deze vordering bij de rechter-commissaris, ook al heeft de rechter-commissaris de vordering afgewezen. Als de vordering volgens de wettelijke regels betekend is, is de verjaring gestuit.

Maar blijkens de inhoud van de appèlmemorie wil de officier van justitie in hoger beroep antwoord krijgen op de door de rechter-commissaris negatief beantwoorde vraag of een gerechtelijk vooronderzoek kan worden ingesteld op basis van de gegevens die in deze zaak voorliggen en met het oog op een in de toekomst wellicht te verrichten doorzoeking. Daarom zal, dunkt mij, de Hoge Raad niet kunnen volstaan met een declaratoire beslissing over de stuiting van de verjaring.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

1 Ik denk aan de vordering bewaring, gedaan ten overstaan van de rechter-commissaris in aanwezigheid van een verdachte.

2 Bijvoorbeeld HR 14 april 1987, NJ 1988, 515; HR 29 maart 1988, NJ 1988, 877; HR 18 december 1990, NJ 1991, 343.

3 HR 16 oktober 1990, NJ 1991, 203; HR 27 februari 2001, NJ 2001, 499; HR 24 juni 2003, NJ 2003, 543.

4 Volgens mij kan voor de opvatting van de rechtbank ook geen steun worden gevonden in voetnoot 3 op p. 617 van HSR, 15e druk, waar Remmelink verlangt dat een gerechtelijk vooronderzoek gericht is tegen een bepaalde verdachte. Hiermee is mijns inziens slechts bedoeld dat een gerechtelijk vooronderzoek tegen een individuele verdachte moet worden gevorderd en niet kan worden geopend tegen bijvoorbeeld 'de bende van Venlo'.

5 HSR, p. 611.

6 A.J.A. van Dorst, De verjaring van het recht tot strafvordering, 1985, p. 51.

7 Van Dorst, a.w., p. 90.

8 Van Dorst, a.w., p. 91. Zie ook HSR, p. 253.

9 Van Dorst, a.w., p. 335.

10 Hoewel hier het woord 'vervolging' een ruimere betekenis heeft dan gewoonlijk in verband met het opportuniteitsbeginsel. Vgl. Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, 4e druk, p. 201.

11 Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, p. 52.

12 HSR, p. 252.

13 Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, p. 482/483.

14 H.U. Jessurun d'Oliveira, Strafrechtelijke verjaring en megalomane kokervisies, in KriTies Liber amicorum voor prof. mr. E. Prakken, 2004, p. 268. De auteur keert zich tegen de stap van het OM die hier ter beoordeling staat (p. 275).

15 Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, p. 66.

16 Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, p. 202.