Parket bij de Hoge Raad, 23-03-2004, AO3276, 02568/03

Conclusie inzake:

[verzoekster=verdachte]

1. Het cassatieberoep is gericht tegen een arrest van het Gerechtshof te Amsterdam waarbij verzoekster wegens "medeplegen van moord" is veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf.

3. Het eerste middel bevat de klacht dat het tijdsverloop tussen het instellen van cassatie en het moment waarop de stukken bij de Hoge Raad zijn binnengekomen een overschrijding van de redelijke termijn als bedoeld in art. 6, eerste lid, EVRM oplevert.

4. Het cassatieberoep is ingesteld op 20 februari 2003. De stukken zijn op 3 november 2003 bij de Hoge Raad binnengekomen. De op ten hoogste acht maanden gestelde termijn die na het instellen van een rechtsmiddel in acht genomen dient te worden bij het inzenden van de stukken naar de volgende instantie is derhalve met veertien dagen overschreden.

6. Naar mijn inzicht wordt aldus aan (overschrijding van) de inzendtermijn een te groot gewicht toegekend. De eis van vervolging en berechting binnen een redelijke termijn strekt er uiteindelijk toe te voorkomen dat degene die zich bewust is van een gerede kans op veroordeling langer dan noodzakelijk in onzekerheid blijft verkeren. De periode van onzekerheid is genormeerd: in iedere instantie vierentwintig maanden, indien de verdachte in verband met de zaak in voorarrest verblijft of het strafrecht voor jeugdigen is toegepast zestien maanden. Eenieder die strafrechtelijk wordt vervolgd kan er rekening mee houden dat het aldus begrensde tijdsverloop nog als aanvaardbaar wordt beschouwd. Overigens mag degene die wordt vervolgd er niet aan voorbijgaan dat de complexiteit van de zaak of zijn eigen proceshouding ertoe kunnen leiden dat een langer tijdsverloop nog als redelijk wordt beschouwd.

10. Ik werp de vraag op of het overschrijden van de inzendtermijn de verdachte wel een nadeel toebrengt dat door bekorting van de verdere behandeling gecompenseerd moet worden. Mij dunkt dat het uiteindelijke resultaat bepalend moet zijn. De verdachte moet er op kunnen rekenen dat zijn zaak bij de Rechtbank, het Hof en eventueel de Hoge Raad telkens binnen vierentwintig maanden (zestien maanden indien de verdachte in voorarrest is genomen of het recht voor jeugdigen moet worden toegepast) wordt afgerond, tenzij de zaak te complex is om binnen die termijn naar behoren te kunnen worden onderzocht of de verdachte zelf een proceshouding kiest die de behandeling ophoudt. Mij dunkt dat een aan de justitiële autoriteiten toe te schrijven vertraging in die behandeling herstelbaar is zo lang de buitengrens - de vierentwintig of zestien maanden per instantie - niet wordt overschreden.

12. Is het redelijk dat de verdachte in het tweede geval een strafkorting krijgt die de verdachte in het eerste geval niet behoeft te worden toegekend? Waarom is in het tweede geval de verdachte, die precies zoals de verdachte in het eerste geval twintig maanden en veertien dagen in onzekerheid heeft verkeerd omtrent de uitkomst van het hoger beroep, door de vertraagde inzending van de stukken zodanig in zijn belangen geschaad dat de zaak veel sneller behandeld had moeten worden?

13. Naar mijn inzicht moet bij de beoordeling of een verdachte te lang in onzekerheid heeft verkeerd over de uitkomst van een tegen hem aangevangen strafvervolging alleen in aanmerking worden genomen of de behandeling langer heeft geduurd dan in het algemeen nog aanvaardbaar is, en zo ja, of daarvoor een rechtvaardiging is te vinden. Zolang de in het algemeen als aanvaardbaar te beschouwen behandelingsduur niet wordt overschreden is er geen aanleiding gevolgen te verbinden aan vertragende factoren, zoals late inzending van de stukken naar de volgende instantie. Daaraan dient dus geen zelfstandig belang te worden toegekend. Het komt mij daarom aangewezen voor het in HR NJ 2001, 721, rr.oo. 3.3 en 3.17 uitgedrukte rechtsoordeel weer te verlaten.

15. Het tweede middel houdt in dat een beroep op psychische overmacht ten onrechte of op ontoereikende gronden is verworpen. Onder meer wordt aangevoerd dat dit beroep is verworpen op grond van overwegingen die onverenigbaar zijn met de gronden waarop het Hof vervolgens heeft vastgesteld dat verzoekster niet volledig ontoerekeningsvatbaar is te achten. Dit betoog maakt een gezamenlijke bespreking van dit middel en het derde middel, dat opkomt tegen dat oordeel omtrent de toerekeningsvatbaarheid, aangewezen.

Het hof verwerpt dit verweer.

Over verdachte zijn rapporten betreffende de persoonlijkheidsstructuur en geestesgesteldheid ten tijde van het tenlastegelegde uitgebracht op 10 mei 2002 door forensisch-psycholoog drs. F.C.P. Zuidhof en op 16 juni 2002 door de psychiater B.J. van Eyk. Uit deze rapporten, in onderling verband en samenhang gelezen, komt, kort samengevat, naar voren dat verdachte reeds op 12-jarige leeftijd het slachtoffer is geweest van ernstige verkrachting en mishandeling, waarvan zij psychisch nooit is hersteld. Er is in zoverre sprake van een ernstige vorm van posttraumatische stress-stoornis, die haar verdere ontwikkeling in negatieve zin heeft beïnvloed en die - in negatieve zin - werd versterkt door het gewelddadig handelen van het slachtoffer [het slachtoffer]. Hierdoor heeft verdachte ten tijde van het gepleegde feit haar wil niet in volle vrijheid kunnen bepalen, hetgeen van invloed is geweest op de mate waarin het tenlastegelegde aan verdachte kan worden toegerekend.

Het hof acht niet aannemelijk dat zich in de periode die is verlopen vanaf het tijdstip waarop de bewuste plannen werden gemaakt tot de uitvoering van het delict geen enkel moment heeft voorgedaan waarop verdachte in staat moet worden geacht zich te onttrekken aan de drang die zij voelde om het slachtoffer te vermoorden en in zoverre een andere keuze te maken dan die zij heeft gemaakt. Niet is aangevoerd of aannemelijk geworden dat in voormelde periode een concreet het voornemen versterkende dreiging van de elders wonende [slachtoffer] uitging. Er was - ook in de lezing van verdachte - die bewuste avond of daarvoor geen sprake van een situatie waarin zij voor de beslissende en onvermijdelijke keus tussen haar eigen of andermans leven en dat van het slachtoffer stond. Verdachte moet derhalve hebben ingezien dat wat zij deed volstrekt ongeoorloofd was en dat er andere wegen en middelen openstonden die zij had kunnen bewandelen om zich te onttrekken aan de directe macht van het slachtoffer.

Naar het oordeel van het hof, waarvoor bevestiging kan worden gevonden in de meergenoemde rapporten van de deskundigen, is veeleer de bij verdachte geconstateerde (ernstige) posttraumatische stress-stoornis alsmede de daarop van invloed zijnde jarenlang door [het slachtoffer] uitgeoefende terreur, de uiteindelijke oorzaak geweest voor het onderhavige delict. Dit brengt mee dat de door verdachte ervaren drang om [het slachtoffer] te doden moet worden bezien in het licht van de (geringe) mate waarin het feit aan verdachte kan worden toegerekend.

Ook indien deze omstandigheid en - in samenhang daarmee - de psychische gesteldheid van verdachte in aanmerking worden genomen, kan niet worden gesproken van een drang die van zodanige aard is geweest dat weerstand daartegen redelijkerwijs niet van haar kon worden gevergd. Het hof verwerpt derhalve dit verweer.

Voorts heeft de raadsvrouw van verdachte aangevoerd dat verdachte terzake van de moord op het slachtoffer [het slachtoffer] volledig ontoerekeningsvatbaar moet worden beschouwd. Zij verwijst daartoe meer in het bijzonder naar het voormelde rapport van psychiater B.J. van Eyk d.d. 16 juni 2002 die, kort gezegd, tot de conclusie komt dat verdachte ten tijde van het steken met het mes ontoerekeningsvatbaar moet worden geacht. De raadsvrouw heeft betoogd dat deze ontoerekeningsvatbaarheid het gehele delict betreft.

Het hof verwerpt dit verweer.

Met betrekking tot de vraag in welke mate het tenlastegelegde delict, indien bewezen, aan verdachte kan worden toegerekend, komen de beide vorengenoemde gedragsdeskundigen tot een verschillende conclusie. Het rapport van de deskundige B.J. van Eyk houdt onder meer als conclusie in dat verdachte ten tijde van het toebrengen van de fatale messteken zeer sterk verminderd [toerekeningsvatbaar, JW] tot volledig ontoerekeningsvatbaar was. Het voormelde rapport van de forensisch psycholoog F.C.P. Zuidhof d.d. 10 mei 2002 houdt op dit punt onder meer als conclusie in dat verdachte met betrekking tot het haar tenlastegelegde als sterk verminderd toerekeningsvatbaar beschouwd kan worden. Het hof neemt deze laatste conclusie over.

Het hof heeft de psychiater B.J. van Eyk ter terechtzitting in hoger beroep van 27 januari 2003 als getuige-deskundige gehoord. De getuige-deskundige heeft daarbij zijn voormelde rapport omtrent verdachte, waarvan de inhoud door hem ter terechtzitting is bevestigd, nader toegelicht.

Het hof is evenwel van oordeel dat door de raadsvrouw en de getuige-deskundige wordt miskend dat voor de beoordeling van de (mate van) toerekeningsvatbaarheid van verdachte voor het tenlastegelegde, de gehele tijdspanne die het plegen van het delict in beslag nam in ogenschouw moet worden genomen.

In casu dient derhalve, nu ten laste van verdachte medeplegen van moord bewezen is verklaard, de psychische gesteldheid van verdachte in ieder geval vanaf het moment dat het voornemen om [het slachtoffer] van het leven te beroven concrete vormen aannam, in de overwegingen te worden betrokken. Het oordeel over de eventuele ontoerekeningsvatbaarheid tijdens de laatste fase van het delict (het steken met het mes), kan naar het oordeel van het hof niet worden geëxtrapoleerd naar de eerdere fasen daarvan.

Dat de beweerdelijke plotselinge gil van [betrokkene 2], wat daar verder ook van zij, kort voor het toebrengen van de fatale messteken van zodanige invloed is geweest op het handelen van verdachte dat dit heeft geleid tot een volledige bewustzijnsverlaging in de derde en laatste fase, waardoor er, zo begrijpt het hof de getuige-deskundige Van Eyk, sprake was van volledige ontoerekeningsvatbaarheid voor het gebeurde, acht het hof niet aannemelijk.

Het hof ziet, alles afwegende, geen aanleiding om tot het oordeel te komen dat verdachte ten aanzien van het tenlastegelegde feit ontoerekeningsvatbaar is, zodat het verweer dient te worden verworpen."

17. In de toelichting op het eerste middel is de stelling betrokken dat de gang van zaken in de voorbereidingsfase van de moord, en de psychische toestand van verzoekster in die fase, ofschoon strafrechtelijk niet geheel zonder betekenis, op zichzelf beschouwd niet redengevend kunnen zijn voor de beoordeling van de psychische toestand waarin verzoekster ten tijde van het begaan van het feit verkeerde. Gesteld wordt dat handelen met voorbedachte raad niet zonder meer samenvalt met de gang van zaken in de voorbereidingsfase, aangezien de voorbereidingshandelingen een afzonderlijk strafbaar feit opleveren. Verder zou het Hof, door in de psychische toestand van verzoekster de aanloop tot het plegen van het feit te betrekken, hebben miskend dat zij leed aan een stoornis met een explosief karakter.

18. Deze stellingen volg ik niet. In de eerste plaats ontgaat mij welk belang in dit verband toekomt aan de omstandigheid dat voorbereidingshandelingen als zodanig een zelfstandig strafbaar feit kunnen opleveren. Die omstandigheid laat onverlet dat de gebeurtenissen die aan de uitvoering van een strafbaar feit zijn voorafgegaan van betekenis kunnen zijn voor het antwoord op de vraag of er is gehandeld onder de invloed van een zó overweldigende emoties dat in redelijkheid niet van de verdachte kon worden verlangd dat hij daaraan weerstand zou bieden. Dat is immers de essentie van de in art. 40 Sr bedoelde psychische overmacht. Hier kan voorbij worden gegaan aan het verschijnsel dat in de literatuur wel als 'vis absoluta' wordt aangeduid. Dat zijn de gevallen waarin het 'in redelijkheid' gevoeglijk kan worden weggelaten omdat zich feiten hebben voorgedaan die het de verdachte volledig onmogelijk maakten anders te handelen dan hij deed. De voorbeelden die men daarvan kan bedenken hebben een hoog studeerkamergehalte, en betreffen doorgaans een fysieke verhindering. De verdachte kon aan zijn verplichtingen niet voldoen omdat hij onmogelijk een bepaalde plaats kon verlaten; de verdachte produceerde een handtekening omdat anderen zijn hand met geweld over het papier bewogen. Zulke absolute overmacht kan in de geestesgesteldheid zijn gelegen, maar dat zijn zo mogelijk nog uitzonderlijker situaties. De verdachte was onder hypnose gebracht (als dat mogelijk is) of vertoonde een zodanige psychische stoornis dat alle normale processen die een wilsbepaling opleveren volledig uitgeschakeld waren. Nu het Hof feitelijk heeft vastgesteld dat verzoekster (en haar mededaders) reeds enige tijd het voornemen koesterden het slachtoffer om het leven te brengen, en ook toebereidselen hebben getroffen om de moord te plegen zoals die metterdaad is uitgevoerd, kan van zulke in de geestesgesteldheid gelegen 'vis absoluta' geen sprake zijn geweest.

19. Het Hof zag zich derhalve geplaatst voor de vraag of aannemelijk is dat verzoekster, niet volledig beroofd van de mogelijkheid haar wil te bepalen, heeft gehandeld onder de invloed van emoties die haar in die mate overweldigden dat zij daaraan in redelijkheid geen weerstand kon bieden. Het antwoord op die vraag is onvermijdelijk verbonden aan het plotselinge, voor de verdachte niet voorzienbare, ontstaan van de situatie waardoor de emoties werden opgewekt. In het honoreren van een beroep op psychische overmacht ligt immers een normatieve beslissing besloten. Er moet vastgesteld worden of de verdachte aan de overweldigende, door externe factoren veroorzaakte, indrukken weerstand kon en behoorde te bieden. Voorafgaande gebeurtenissen zijn derhalve zeker van belang. Indien de verdachte zich welbewust heeft begeven in de situatie waarin hij ten prooi kon vallen aan heftige emoties, zal in de regel vastgesteld moeten worden dat hij zich daaraan heeft kunnen onttrekken, zodat hij weerstand behoorde te bieden.

20. In zoverre is 's Hofs beslissing ten aanzien van het beroep op handelen in psychische overmacht, gelet op zijn feitelijke vaststellingen, niet onbegrijpelijk. Ik wijs nog op HR NJ 1992, 681, waarin vergelijkbare feiten aan de orde waren. Een vrouw had haar levensgezel in diens slaap doodgeschoten. In dat geval kwam er nog een omstandigheid bij. Er was aangevoerd dat de vrouw niet alleen vele malen door het slachtoffer was vernederd, getreiterd en bedreigd, maar dat het slachtoffer bovendien had gedreigd de vrouw de volgende dag te zullen doden en haar dochtertje te zullen verkrachten. Dat aangevoerde had het Hof voor juist gehouden. De verwerping van het beroep op handelen in psychische overmacht bleef in cassatie in stand.

22. De toelichting op het eerste middel houdt voorts in dat het Hof er ten onrechte aan voorbij is gegaan dat de (door het Hof aangenomen) ernstige posttraumatische stress-stoornis van verzoekster haar wilsbepaling in ernstige mate heeft beperkt. Bovendien zouden de overwegingen ten aanzien van het beroep op psychische overmacht en ten aanzien van de toerekeningsvatbaarheid een tegenstrijdigheid bevatten, aangezien het Hof enerzijds niet aannemelijk heeft geacht dat er een psychische drang is geweest waaraan verzoekster in redelijkheid geen weerstand behoefde te bieden, doch anderzijds heeft vastgesteld dat verzoekster ten tijde van haar levensberovend handelen psychotisch was ontspoord.

23. Laatstbedoelde vaststelling blijkt volgens de stellers van het middel uit de omstandigheid dat het Hof "- zonder plaatsing van enige kanttekening - [heeft] overgenomen dat er in de zogenaamde derde fase, waarin het slachtoffer daadwerkelijk van het leven werd beroofd, sprake is geweest van een psychotisch derailleren als gevolg van het gillen door de zus van rekwirant, althans en in elk geval blijkt uit het arrest dat het hof deze conclusie van de psychiater als onjuist heeft beschouwd". Daargelaten dat de aangehaalde zin niet loopt (bedoeld zal zijn dat uit de bestreden uitspraak niet blijkt dat de conclusie van de psychiater als onjuist is beschouwd) berust deze klacht op een onvolledige lezing van 's Hofs overwegingen. Daarin is immers uiteengezet dat en waarom het Hof de psychiater niet volgt in diens conclusie dat het doodsteken van het slachtoffer "volledig [moet] worden gezien als een psychotisch derailleren waarbij alle afweermechanismen massaal tekort zijn geschoten".

24. Ook overigens zie ik geen tegenstrijdigheid in de overwegingen van het Hof. De weergave van de conclusies van de deskundigen, hierop neerkomend dat de ernstige posttraumatische stress-stoornis tot gevolg heeft gehad dat verzoekster haar wil niet in volle vrijheid heeft kunnen bepalen, hetgeen van invloed kan zijn op de mate waarin het feit aan verzoekster toegerekend kan worden (welke conclusie het Hof kennelijk tot de zijne heeft gemaakt) is niet onverenigbaar met het oordeel dat verzoekster zich heeft kunnen onttrekken aan de door haar gevoelde drang het slachtoffer te vermoorden.

26. Nu het Hof feitelijk heeft vastgesteld dat de gang van zaken deze is geweest dat het plan om het slachtoffer te doden bij verzoekster en haar mededaders steeds vastere vormen heeft aangenomen, de daarvoor benodigde middelen zijn verzameld, het slachtoffer is gelokt naar de plaats waar hij van het leven zou worden beroofd, en hij daar uiteindelijk, volgens het beraamde plan en met gebruik van de daartoe verzamelde middelen, uiteindelijk is gedood, is de beslissing op het verweer niet onbegrijpelijk te noemen. Dat wordt niet anders doordat het Hof aannemelijk heeft geacht dat het optreden van verzoekster - over het geheel beschouwd, vanaf het moment waarop zij zich voornam het slachtoffer te doden - is beïnvloed door een ernstige vorm van posttraumatische stress-stoornis, nog versterkt door het gewelddadig optreden van het slachtoffer jegens verzoekster en haar zuster. Die aandoening neemt niet weg dat verzoekster blijkens de gang van zaken een keus heeft gehad. Die keus hield in dat verzoekster zich niet heeft onttrokken aan de door haarzelf gecreëerde situatie waarin zij toegaf aan de al langer bestaande emoties. Het Hof kon oordelen dat verzoekster zich daaraan in redelijkheid had behoren te onttrekken.

29. De omstandigheid dat het Hof onbesproken heeft gelaten wat de aard van de beweerde gil is geweest, laat onverlet dat het Hof voldoende duidelijk heeft gemaakt dat het gevolg daarvan naar zijn oordeel in ieder geval niet is geweest dat het omgevingsbewustzijn van verzoekster in die mate is verminderd (ik bespeur een tegenstrijdigheid in de woorden "volledige bewustzijnsverlaging") dat zij ten aanzien van haar bewezenverklaarde gedragingen volledig ontoerekeningsvatbaar is.

30. Bij dat oordeel kon het Hof - anders dan in de toelichting op dit middel nog wordt betoogd - betrekken dat verzoekster uitvoering heeft gegeven aan een tevoren beraamd plan, en tussen het toedienen van de medicijnen (in de hoop dat het slachtoffer daaraan zou bezwijken) en het toebrengen van de messteken contact heeft gezocht met haar echtgenoot om van hem te horen wat zij verder moest doen om het slachtoffer te doden. Daaruit kon het Hof afleiden dat verzoeksters geestvermogens bij het toebrengen van de messteken niet zodanig waren gederangeerd dat zij geen inzicht meer had in haar gedragingen en de uitwerking daarvan.

31. Het tweede en het derde middel falen derhalve.

32. Het vierde middel bevat de klacht dat het Hof in strijd met art. 359, zevende lid, Sv heeft nagelaten te motiveren waarom het een zwaardere straf heeft opgelegd dan door de advocaat-generaal is gevorderd.

33. Blijkens een door de advocaat-generaal ingevulde "vordering ter terechtzitting" heeft zij gevorderd dat aan verzoekster een gevangenisstraf van 4 jaren zou worden opgelegd, en tevens de terbeschikkingstelling van verzoekster zou worden gelast. In de vordering is niet vermeld dat ook ook een bevel tot (dwang)verpleging als bedoeld in art. 37b Sr is gevorderd.

Gelet op alle omstandigheden is het hof van oordeel dat de duur van de door de rechtbank opgelegde gevangenisstraf onvoldoende recht doet aan de ernst van het feit en de omstandigheden waaronder dit is begaan.

Het hof acht, gelet op het vorenstaande, - met eenparigheid van stemmen - oplegging van een onvoorwaardelijke gevangenisstraf van na te melden duur passend en geboden."

36. Het komt mij daarom voor dat de vordering van de advocaat-generaal aldus dient te worden verstaan dat het Hof niet alleen de in art. 37a Sr bedoelde last zou geven, maar tevens het in art. 37b Sr bedoelde bevel, opdat verzoekster aansluitend aan het ondergaan van de gevorderde gevangenisstraf van vier jaren en desnoods tegen haar wil behandeld kan worden in een inrichting voor terbeschikkinggestelden.