Parket bij de Hoge Raad, 16-11-2001, ZD3019, 1320

Conclusie inzake:

Staat

tegen

Edelhoogachtbaar College,

1.Feiten, geschil en Hofuitspraak

1.1 Deze zaak gaat over de hoogte van de aan gedaagde toe te kennen schadevergoeding wegens onteigening ten behoeve van de aanleg van de Hogesnelheidslijn-Zuid en de verbreding en verlegging van Rijksweg 16.

1.2 Als eigenaar is de heer [de eigenaar] aangewezen. Deze is op 16 maart 1996 overleden. Gedaagde is benoemd tot derde in de zin van art. 20 Onteigeningswet.

1.3 Bij vonnis van 15 februari 2000 heeft de arrondissementsrechtbank te Breda vervroegd de onteigening uitgesproken van 4 a en 25 ca van het perceel met huis, tuin en garage, ter grootte van 6 a en 6 ca, kadastraal bekend gemeente [...], sectie D nummer 1576, grondplannummer 1315. Op 31 oktober 2000 heeft de Rechtbank eindvonnis gewezen en de schadeloosstelling daarin bepaald op ƒ 508.900,-. In dit bedrag is een bedrag ad ƒ 25.000 begrepen wegens waardedaling van het deel van het perceel dat niet onteigend is.

1.4 In cassatie is nog slechts in geschil de juistheid van het oordeel van de Rechtbank over het bijkomend aanbod tot overname van het gedeelte van het voormelde perceel dat niet onteigend is (1 a en 81 ca grond en garage). De Staat heeft een bod gedaan van ƒ 27.500. Deskundigen hebben de waarde van het gedeelte als onderdeel van het gehele perceel op ƒ 55.000 geschat. Indien het overblijvende gedeelte niet door de Staat wordt overgenomen, schatten zij de waarde na onteigening op ƒ 30.000.

2 Geschil in cassatie

2.1 De Staat komt tegen het vonnis van de Rechtbank op met één middel, dat uiteenvalt in drie onderdelen.

2.3 Het tweede onderdeel klaagt erover dat de Rechtbank ten onrechte heeft nagelaten te onderzoeken of het door de Staat gedane aanbod redelijk en passend was, in welk geval geen schadeloosstelling ter zake van de waardevermindering van het niet onteigende deel van het perceel behoorde te worden bepaald.

2.4 Het derde onderdeel strekt ten betoge dat in zaken als de onderhavige tenminste de eis wordt gesteld dat de Rechtbank tot een duidelijke (cijfermatige) opstelling van de schadeloosstelling komt.

3 Onderdeel 1: zelfstandig onderzoek naar de schadeloosstelling

3.2 Daarmee verdraagt zich niet de onder 2.2 geciteerde overweging van de Rechtbank dat het deskundigenoordeel moet worden gevolgd, tenzij blijkt dat deze deskundigen in redelijkheid niet tot dit oordeel hebben kunnen komen. Die overweging miskent immers enerzijds de vrijheid van de rechter, tenzij de wet anders bepaalt, in zijn keuze en waardering van de bewijsmiddelen (art. 179 Rv), en anderzijds de taak van de rechter om zelfstandig onderzoek te doen. Die taak brengt met zich mee dat, waar de rechter zijn oordeel stoelt op een deskundigenrapport, hij dat rapport op het desbetreffende punt integraal moet toetsen. Indien het uitgangspunt van de Rechtbank wordt gevolgd, wordt - de marginale toetsing van het deskundigenoordeel daargelaten - de materiële beslissing voor wat betreft de schadeloosstelling ten onrechte aan de deskundigen gelaten. Het moet dus worden onderzocht of de Rechtbank zich in navolging van dit uitgangspunt beperkt heeft tot een marginale toetsing, of, zoals zij had behoren te doen, zich zelfstandig een oordeel heeft gevormd. Het gaat er daarbij niet om of de rechter zich los van het deskundigenoordeel een oordeel heeft gevormd. Zijn oordeel omtrent waarderingen kan zeer wel (volledig) gebaseerd zijn op het deskundigenrapport (en hij zal in dat geval, mits het rapport op zichzelf begrijpelijk is, met een summiere motivering kunnen volstaan(1)). Het spreekt vanzelf dat de rechter zijn oordeel niet snel zal plaatsen boven dat van de door hem benoemde deskundigen, die immers worden benoemd op grond van hun deskundigheid. De rechter zal zich dan ook vaak beperken tot het beoordelen van de juistheid van de door de deskundige tot uitgangspunt genomen gegevens, de innerlijke consistentie van het rapport en de aanvaardbaarheid van het verband tussen de overwegingen en de daaruit getrokken conclusies. Uiteindelijk is voor de rechter, gesteld voor de vraag of hij zijn oordeel kan stoelen op de bevindingen van een deskundige, maatgevend of hij is overtuigd geraakt van de juistheid daarvan.

Niettemin blijft de mogelijkheid open dat deze overweging het slotstuk is van een marginale toetsing.

3.4 Nu de Rechtbank is uitgegaan van het onjuiste uitgangspunt dat het deskundigenoordeel moet worden gevolgd, tenzij blijkt dat de deskundigen in redelijkheid niet tot dit oordeel hebben kunnen komen, en onvoldoende grond bestaat om aan te nemen dat de Rechtbank van dit uitgangspunt is afgeweken bij de bepaling van de waardevermindering van het overblijvende gedeelte, kan het vonnis niet in stand blijven.

4 Onderdeel 2: het aanbod van de Staat

4.1 De Staat heeft aangeboden het niet onteigende deel van het perceel over te nemen tegen een bedrag van ƒ 27.500,-. In het deskundigenrapport(2) wordt opgemerkt dat gedaagde het bijkomend aanbod tot overname van het overblijvende heeft aanvaard, maar niet heeft ingestemd met de door de Staat aangeboden vergoeding. In de Nota voor deskundigen(3) merkt de Staat op dat hij aan de hand van het deskundigenadvies zal kunnen berichten of en in hoeverre het bijkomend aanbod dient te worden aangepast.

4.2 Ter zitting heeft de Staat gesteld zijn bijkomend aanbod tot overname van het niet onteigende gedeelte ook gestand te doen indien de Rechtbank de door de deskundigen geschatte waarde zou volgen. In dat geval zou mr. Verster volgens de Staat, omdat het aanbod alsdan als redelijk en passend zou moeten worden aangemerkt, geen aanspraak kunnen maken op een vergoeding voor de waardevermindering van het niet onteigende gedeelte, ongeacht of hij het aanbod zou aanvaarden. Uit dat betoog maak ik op dat het aanbod voorwaardelijk is verhoogd tot het door de deskundigen genoemde bedrag van ƒ 55.000.

4.4 In de toelichting op het middel voert de Staat aan dat het verlies van de aanspraak op schadevergoeding voortvloeit uit de keuze om de schade niet te beperken door het aanbod te aanvaarden.

4.5 Inderdaad moet onder bepaalde omstandigheden rekening gehouden worden met een schadevoorkomend of -beperkend aanbod. Indien de onteigenaar een redelijk aanbod doet dat geschikt is om schade te voorkomen of te beperken, dan zal de rechter de schadeloosstelling in zoverre moeten beperken en de onteigenaar moeten gelasten zijn aanbod gestand te doen (vgl. HR 17 februari 1954, NJ 1954, 212 en HR 17 oktober 1956, NJ 1956, 667).(5)

Recentere voorbeelden van schadebeperkende maatregelen uit de jurisprudentie kunnen worden gevonden in HR 22 juli 1992, NJ 1993, 556 (het voorkomen van stagnatieschade bij voortgezet gebruik) en HR 4 januari 1984, NJ 1985, 48 (voorkoming van waardevermindering van het overblijvende door het aanbieden van vervangende grond).

4.7 In casu bestaat de hier nog van belang zijnde schade uit de waardedaling van het overblijvende gedeelte. Met deze schade dient ingevolge art. 41 Onteigeningswet rekening te worden gehouden bij het bepalen van de schadeloosstelling. De Staat betoogt dat de onteigende zijn aanspraak op vergoeding van deze schade verliest door het in 4.2 beschreven aanbod van de Staat tot overname van het niet onteigende gedeelte te weigeren.(6) Ik zie in beginsel geen reden om dit gevolg aan de weigering van mr. Verster te verbinden, aangezien het aanbod van de Staat slechts strekt tot vergoeding in geld, en zich in feite van een 'normale' schadeloosstelling slechts onderscheidt door twee bijkomende elementen, nl. de verhoging van de schadeloosstelling met de resterende waarde van het overblijvende gedeelte in ruil voor overdracht van dat gedeelte. Desalniettemin moet worden toegegeven dat door de overdracht van het overblijvende gedeelte aan de Staat tegen de waarde die het, als deel van het gehele perceel, voorafgaande aan de onteigening had, de schade bestaande uit de waardevermindering wordt voorkomen. Het aanbod van de Staat kan dan ook als een schadevoorkomend aanbod worden aangemerkt. U vergelijke uw arrest van 9 mei 1963, nr. 698(7), waarin u overwoog dat het aanbod van de Staat om het overblijvende gedeelte over te nemen strekte tot volledige voorkoming van de schade bestaande uit de waardevermindering van dat gedeelte, zodat geen recht bestond op vergoeding daarvan. In dat arrest stond echter vast dat de onteigende partij dat overblijvende gedeelte binnenkort zou moeten afstaan in het kader van een onteigening. In de onderhavige zaak betreft het een aanbod tot overname van het na onteigening overblijvende gedeelte waarvoor geen titel tot onteigening bestaat. In zo'n geval is naar mijn mening geen sprake van een redelijk aanbod dat vermindering van de schadeloosstelling ter zake van de waardevermindering van dat overblijvende gedeelte rechtvaardigt. Indien met het bod rekening zou worden gehouden bij de berekening van de door de rechter toe te kennen schadeloosstelling zou dit immers neerkomen op een verkapte - en daarmee, bij gebreke van een geldige titel tot onteigening - oneigenlijke onteigening van het overblijvende gedeelte. De eigenaar wordt door de dreiging van verlies van zijn schadeloosstelling ter zake van de waardedaling van het overblijvende gedeelte, gedwongen om in te gaan op het aanbod om het na onteigening overblijvende deel van zijn eigendom te vervreemden. Dat nu kan niet worden aanvaard aangezien de waarborgen van de onteigeningsprocedure, waaronder de voorwaarde dat onteigening slechts plaatsvindt indien het publieke belang dat vordert, op deze wijze zouden worden ontlopen.

4.8 Indien de Rechtbank met haar oordeel in r.o. 2.14 tot uitdrukking heeft willen brengen dat bij de toekenning van schadeloosstelling elk schadevoorkomend of -beperkend aanbod dat niet wordt aanvaard, buiten beschouwing moet blijven, gaat zij uit van een onjuiste rechtsopvatting (zie hierboven, 4.5). Dat kan echter niet tot cassatie leiden, aangezien een aanbod om het overblijvende gedeelte over te nemen tegen de aanvankelijke waarde niet kan worden aangemerkt als een redelijk aanbod dat vermindering van de schadeloosstelling ter zake van de waardevermindering van dat overblijvende gedeelte rechtvaardigt.

5 Onderdeel 3: de berekening van de schadeloosstelling

5.2 Voor zover met het middelonderdeel wordt betoogd dat de motivering van de schadeloosstelling aan bepaalde vormvereisten moet voldoen, faalt het. Volgens art. 59, lid 1, aanhef en onder 3e Rv moet het vonnis mede de gronden van de uitspraak bevatten. Die eis houdt in dat de rechterlijke beslissing voldoende inzicht moet geven in de gedachtegang die daaraan ten grondslag ligt. Het belang van die eis is in de eerste plaats dat de rechterlijke uitspraak op zijn juistheid kan worden getoetst. De motiveringseis dient voorts het belang van de duidelijkheid en bepaalbaarheid van het vonnis.(8) De rechter is vrij in de wijze waarop aan de motiveringsplicht wordt vorm gegeven .

5.3 Met enige welwillendheid kan het middelonderdeel worden gelezen als een motiveringsklacht in de zin dat het bedrag van de schadeloosstelling onbegrijpelijk is gemotiveerd. De Rechtbank heeft de schadeloosstelling begroot op ƒ 508.900,-. In de toelichting op het derde middelonderdeel wordt aangevoerd dat onduidelijk is hoe dit bedrag is opgebouwd, nu de door de deskundigen berekende bedragen van de schadebestanddelen optellen tot een bedrag van ƒ 513.900,-. Zoals de steller van de toelichting uiteenzet, kan deze afwijking niet verklaard worden uit de kennelijke verschrijving in r.o. 2.14, waarin abusievelijk een bedrag van ƒ 30.000,- wordt vermeld (dit moet zijn ƒ 25.000,-), aangezien die verschrijving zou leiden tot de som van ƒ 518.900,-. Het is naar mijn mening, gelet op de overwegingen van de Rechtbank, evident dat het in het dictum genoemde bedrag van de schadeloosstelling onjuist is als gevolg van een rekenfout of verschrijving, en dat een bedrag van ƒ 513.900,- is bedoeld. U kan op dit punt buiten twijfel stellen wat de Rechtbank heeft bedoeld. Daaruit volgt dat het middelonderdeel, ook als het wordt opgevat in de hierboven bedoelde zin, niet kan slagen.

6 Conclusie

Overwegende dat het middel slaagt, concludeer ik tot vernietiging van het vonnis van de Rechtbank en verwijzing van de zaak voor nader onderzoek naar de geleden schade ter zake van de waardevermindering van het overblijvende gedeelte.

(a.-g.)