Parket bij de Hoge Raad, 07-12-2001, AB2795, C99/345HR

tegen

Edelhoogachtbaar College,

Feiten en procesverloop

1) Tussen eiseres tot cassatie, de gemeente Leeuwarden, en verweerder in cassatie, [verweerder], heeft zich het volgende afgespeeld.(1)

2) Met ingang van 1 juli 1983 huurde [verweerder] van de gemeente een aantal horecaruimten in de Frieslandhallen. De gemeente heeft deze huurovereenkomst bij aangetekende brief van 6 mei 1992 aan [verweerder] opgezegd en in deze opzeggingsbrief onder meer gesteld:

"De reden voor de opzegging is gelegen in het feit dat het Frieslandhalcomplex zal worden ontwikkeld tot een zelfstandig agrarisch (handels- en) dienstverlenend centrum, waarbij het uit bedrijfseconomische redenen noodzakelijk is de exploitatie van de restaurants zelf ter hand te nemen."

Nadat [verweerder] aan de gemeente had doen weten dat hij niet in beëindiging van de huurovereenkomst berustte, heeft de gemeente in een procedure voor de kantonrechter gevorderd om het tijdstip van beëindiging van de huurovereenkomst vast te stellen op 1 juli 1993 met machtiging om zo nodig ontruiming door [verweerder] te bewerkstelligen met de hulp van de sterke arm. Bij vonnis van 16 juli 1993 heeft de kantonrechter het tijdstip van de beëindiging en de ontruiming vastgesteld op 1 januari 1994 en de gevraagde machtiging aan de gemeente verleend. Dit kantongerechtsvonnis is door de rechtbank Leeuwarden bij beslissing in hoger beroep van 14 februari 1996 bekrachtigd. De gemeente heeft daarna het huurobject niet zelf in gebruik genomen.

3) [Verweerder] heeft vervolgens bij dagvaarding van 28 november 1996 voor de kantonrechter te Leeuwarden met een beroep op artikel 7A:1631a lid 4 derde zin BW een verklaring voor recht gevorderd dat de gemeente aansprakelijk is voor de door hem geleden schade ten gevolge van de beëindiging van de huurovereenkomst, op te maken bij staat. Bij verstekvonnis van 7 januari 1997 heeft de kantonrechter te Leeuwarden op grond van deze vordering tussen partijen voor recht verklaard dat de gemeente aansprakelijk is voor de door [verweerder] geleden schade ten gevolge van de beëindiging van de huurovereenkomst en de ontruiming van het gehuurde, welke schade dient te worden opgemaakt bij staat en vereffend volgens de wet. Tegen dit verstekvonnis is de gemeente niet (tijdig) in verzet gekomen, ten gevolge waarvan dit vonnis tussen partijen kracht van gewijsde heeft verkregen.

4) Op 30 mei 1997 heeft [verweerder] vervolgens aan de gemeente een schadestaat doen betekenen en de gemeente gedagvaard voor de kantonrechter te Leeuwarden teneinde de schadestaatprocedure te voeren. Het grootste deel van de schade bestond uit gederfde winst tot en met 2004, in welk jaar [verweerder] 65 zou worden. De gemeente is verschenen en heeft zich onder meer verweerd ten aanzien van de hoogte van de schade. Daarbij heeft de gemeente zich erop beroepen dat de Frieslandhallen op 25/26 november 1996 geheel zijn afgebrand, zodat op dat moment de huurovereenkomst op grond van art. 7A:1589 BW hoe dan ook zou zijn geëindigd en [verweerder] derhalve vanaf dat moment sowieso uit zijn bedrijf geen inkomsten meer zou hebben gehad. De kantonrechter heeft de vordering voor het grootste deel toegewezen. Wat betreft de brand overwoog de kantonrechter:

"Daarbij kan de door Leeuwarden genoemde brand in 1996 geheel buiten beschouwing worden gelaten, nu die brand ten tijde van de beëindiging van de huurovereenkomst een onvoorziene omstandigheid betrof, waarmee bij de vaststelling van de hoogte van de schade aan de zijde van [verweerder] geen rekening behoeft te worden gehouden. De schade van [verweerder] dient immers te worden vastgesteld naar de omstandigheden op het tijdstip van beëindiging van de huurovereenkomst en behoeft daarbij niet te worden gecorrigeerd door gebeurtenissen welke achteraf zijn voorgevallen."

5) De gemeente is van dit vonnis in hoger beroep gegaan bij de rechtbank te Leeuwarden. Zij heeft onder meer een grief gericht tegen de vaststelling van de schade. De rechtbank heeft bij tussenvonnis van 4 augustus 1999 met betrekking tot de brand overwogen:

"Deze redenering [bedoeld is: van de gemeente] kan niet worden gevolgd op grond van de reden, dat de brand geen schade aan [verweerder] heeft veroorzaakt. [Verweerder] was in 1996 door toedoen van de Gemeente geen huurder meer, zodat de brand (voor de schadelijke (inkomens)gevolgen waarvan hij zich als huurder eventueel had kunnen verzekeren) hem niet heeft getroffen. Er bestaat geen oorzakelijk verband tussen de brand en de door [verweerder] geleden schade."

Aangezien de rechtbank op een ander punt nog nadere inlichtingen behoefde, heeft zij daarop een comparitie gelast.

6) Van dit tussenvonnis is de gemeente vervolgens tijdig in cassatie gekomen onder aanvoering van twee middelen van cassatie. [Verweerder] heeft verweer gevoerd. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk toegelicht. Namens de gemeente is nog gerepliceerd.

Bespreking van het cassatiemiddel

8) Het vraagstuk dat dit middel aan de orde stelt, valt in de categorie problemen van dubbele - of meervoudige - causaliteit, als de schadeoorzaken in tijdsorde uit elkaar liggen(3). In die categorie bevinden zich de nodige problemen waarover nog volop verschil van mening bestaat. Het probleem dat in de onderhavige zaak aan de orde is, valt intussen niet onder de "omstreden" onderwerpen uit dit leerstuk. Daarover bestaat een vrij grote mate van eenstemmigheid. Ik geef eerst weer wat de consensus is die ik te dien aanzien meen te constateren.

10) Op deze overzichtelijke (hoofd)regel bestaat, naar algemeen wordt aangenomen, een uitzondering als het gaat om schade die niet dadelijk bij, of onmiddellijk aansluitend op het tot aansprakelijkheid aanleiding gevend voorval ontstaat, maar die over een langere tijdsperiode "groeit", of telkens bij gedeelten door de benadeelde wordt geleden. Dat is bijvoorbeeld het geval bij verlies van een gedurende langere tijd bestaande winst- of verdiencapaciteit. In dergelijke gevallen zou, volgens deze leer, een latere oorzaak die vanaf het ogenblik dat die zich voordoet eveneens tot het verlies van de betreffende winst- of verdiencapaciteit leidt, wél kunnen meebrengen dat de eerdere oorzaak van hetzelfde verlies niet meer, of niet meer op dezelfde voet, als oorzaak van de daarna opkomende schade kan gelden - of zou het althans zo kunnen zijn dat bij de beoordeling van de aansprakelijkheid uit hoofde van de (in tijdsvolgorde) eerste schadeoorzaak, na het intreden van de tweede oorzaak daarmee rekening moet worden gehouden(4).

11) Daarbij wordt dan weer een onderscheid gemaakt, naar gelang de latere schadeoorzaak voor rekening van de benadeelde zelf komt - zoals een louter aan zijn eigen constitutie toe te schrijven ziekte of gebrek -, danwel die schadeoorzaak aan een ander kan worden toegerekend.

12) Een schadeoorzaak die voor rekening van de benadeelde zelf komt is bijvoorbeeld een ziekte, die alleen aan oorzaken die de benadeelde persoonlijk betreffen te wijten is. Voor dat geval (het ging in concreto om een hartaanval), besliste de Hoge Raad bij het arrest dat in de schriftelijke toelichtingen uitvoerig wordt besproken, HR 2 februari 1990, NJ 1991, 292 m.nt. CJHB, dat er inderdaad geen reden is om inkomensschade als gevolg van een eerder plaatsgevonden ongeval nog aan de veroorzaker van het ongeval toe te rekenen, vanaf het ogenblik dat de benadeelde daarna arbeidsongeschikt wordt als gevolg van een ziekte die geen verband houdt met het ongeval (en, voeg ik enigszins op de dingen vooruitlopend toe, ook niet met enige andere aan een derde toe te rekenen oorzaak).

14) Dozy, WPNR 4148 - 4150, i.h.b. op p. 345 en 355, neemt aan dat (ook) in dit geval de aansprakelijkheid van de eerste veroorzaker van de schade ophoudt. Het verschil ten opzichte van de latere schrijvers blijkt er vooral op te berusten dat Dozy nog onverkort vasthoudt aan het leerstuk van de zgn. "adequate veroorzaking".

15) Ik merk op dat in de hoger genoemde vindplaatsen ook enige kritiek te vinden is op het arrest van 2 februari 1990. Die kritiek strekt er veelal toe dat ook bij een latere schadeoorzaak die voor rekening van de benadeelde zelf komt, er in de regel verdeling van de schade op de voet van art. 6:101 BW zou moeten plaatshebben(5). Die gedachte spreekt mij aan - zoals ook overigens voor het geval van meervoudige, maar in de tijd uiteen liggende veroorzaking van "voortdurende" schade, (analogische) toepassing van de regels die gelden voor gelijktijdige meervoudige veroorzaking van schade mij aan te bevelen lijkt. Voor de in dit cassatiegeding te beoordelen zaak spelen deze kwesties geen rol, en zal ik daar dus niet verder op ingaan.

18) In beide gevallen doet zich een probleem voor, dat te illustreren valt aan de hand van de volgende redenering: als een tweede schadeoorzaak wèl grond voor opheffing van de aansprakelijkheid uit hoofde van een eerste schadeoorzaak zou zijn, valt logisch niet in te zien waarom ook die eerste schadeoorzaak niet aan de mogelijkheid van aansprakelijkheid uit hoofde van de tweede oorzaak in de weg zou staan. (Deze consequentie wordt in de literatuur wel met de beeldende uitdrukking "tussen twee stoelen" beschreven, maar daarmee ook gediskwalificeerd). Een dergelijke consequentie wordt bij gelijktijdige schadeoorzaken door niemand verdedigd(6) (ofschoon het logische probleem daar niet anders is). Ook bij niet-gelijktijdige schadeoorzaken - ik zinspeelde daar in al. 15 al op - valt daar nauwelijks iets voor te zeggen. Dat onderstreept dat (de uitkomsten van) de hierboven besproken rechtsleer voor het onderhavige geval als juist moet(en) worden aanvaard.

20) Ik denk dus dat naar geldend recht voor de vraag of de gemeente aansprakelijk blijft voor [verweerders] inkomensschade, ook nadat het object waarop de vordering terzake van inkomensschade berustte door brand teniet was gegaan, beslissend is of de brand een oorzaak is die voor rekening van [verweerder] komt, dan wel voor rekening van een derde. In het eerste geval is de - zoals zoeven gezegd: enigszins aan kritiek blootstaande - regel van het arrest van 2 februari 1990 van toepassing; in het andere geval geldt de "hoofdregel" dat latere schadeoorzaken de aansprakelijkheid uit hoofde van een eerdere schadeoorzaak niet wegnemen.

21) Aan de steller van het middel kan worden toegegeven dat de rechtbank het verweer van de gemeente niet aan de hand van dit criterium heeft beoordeeld, maar aan de hand van de gedachtegang die wel bij de beoordeling van zgn. "momentschades" wordt verdedigd(8): door het schadegeval verdwijnt de waarde die door de schade aangetast is uit het vermogen van de benadeelde, en krijgt de benadeelde een vordering ter grootte van dit nadeel op de aansprakelijke persoon. Latere schadeoorzaken tasten dat latere vermogensbestanddeel - de inmiddels in plaats van de verdwenen waarde ontstane vordering - niet aan, en mogen voor de beoordeling daarvan dus buiten beschouwing worden gelaten.

23) Ik teken daarbij aan dat algemeen wordt aangenomen dat de onrechtmatige aantasting van een huurobject niet alleen ten opzichte van de eigenaar daarvan tot aansprakelijkheid leidt, maar als regel ook ten opzichte van door de betreffende aantasting benadeelde huurders, zie o. a. Dozy-Jacobs, Hoofdstukken Huurrecht (etc.), 1999, p. 88 - 90; Asser-Abas (Huur) 5-IIa (supplement 2001) nr. 36.

24) Het staat daarom volgens mij buiten kijf, dat het uitzonderingsgeval van het arrest van 2 februari 1990 hier niet aan de orde is, en dat daarom de "hoofdregel" is blijven gelden, die inhoudt dat latere schadeoorzaken de aansprakelijkheid die eenmaal voor een bepaalde schade is ontstaan niet "doorbreken". De uitkomst waartoe de rechtbank gekomen is, is dus juist, ook al is verdedigbaar dat de redenering waardoor de rechtbank zich heeft laten leiden dat niet is.

26) Dit middel klaagt over het oordeel van de rechtbank (blz. 6 onderaan) dat tegen de door de kantonrechter aangenomen schadebedragen van ƒ 34.679,-- en ƒ 3.923,-- terzake van verlies, vervroegd afgestoten investeringen en terugbetaalde WIR- en investeringsaftrek geen grieven zijn ontwikkeld, zodat deze bij de vaststelling van de schadeloosstelling kunnen worden gehandhaafd. Het middel voert aan dat de gemeente het oordeel van de kantonrechter wel degelijk heeft bestreden (MvG blz. 16 en 17) en dat [verweerder] hierop bij MvA onder 28 ook is ingegaan. Dit middel is volgens mij terecht voorgesteld. Ik denk dat de rechtbank deze passages uit de memorie van grieven over het hoofd heeft gezien. Mocht de rechtbank -stilzwijgend - van mening zijn geweest dat de hier door de gemeente aangevoerde stellingen zich niet duidelijk genoeg richtten tegen de bestreden rechtsoverweging van de kantonrechter, dan vind ik dat onbegrijpelijk. Mogelijk heeft de rechtbank geoordeeld dat het hier niet om grieven ging, nu de onderhavige stellingen niet als - afzonderlijke - grieven zijn betiteld. Dan heeft de rechtbank miskend dat ook bezwaren tegen de uitspraak van de lagere rechter die niet als "grieven" worden aangeduid, toch als zodanig moeten worden beoordeeld. De wet kent geen vormvoorschriften voor grieven, zie Snijders, Civiel Appel, 1999, nr. 193 e.v.. Ik merk naar aanleiding van de schriftelijke toelichting aan de zijde van [verweerder] nog op dat een grief onder omstandigheden kan bestaan in herhaling van het standpunt in eerste aanleg, zie bijv. Snijders, a.w., nr. 195. Dat het standpunt in appel niet verder is uitgewerkt ten opzichte van het standpunt in eerste aanleg, levert dus geen rechtvaardiging op om aan het betreffende argument zonder motivering voorbij te gaan.

Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden vonnis.