Parket bij de Hoge Raad, 08-09-2000, AA7048, C99/250HR

Edelhoogachtbaar College,

Inleiding

1. In deze zaak waarin de inleidende dagvaarding dateert van 3 december 1996, heeft het Hof - evenals de Rechtbank - thans eiseres tot cassatie, verder: de dochter, niet-ontvankelijk verklaard in haar tegen thans verweerder in cassatie, verder: de vader, ingestelde vordering tot schadevergoeding wegens sexueel misbruik gepleegd in de periode van omstreeks 1978 t/m 1983, in welke periode de dochter nog minderjarig was. Recht-bank en Hof zijn tot de conclusie gekomen dat de bij Wet van 7 juli 1994 (Stb. 529) ter bescherming van minderjarige slacht-offers van zedendelicten gerealiseerde wijziging van de verja-ringsregeling (het nieuwe vierde lid van art. 3:310 BW) voor de dochter "te laat kwam". Zij achtten de vordering verjaard op grond van de "algemene regeling" van 3:310 lid 1 BW, inhou-dende dat een rechtsvordering tot schadevergoeding verjaart door verloop van vijf jaren na aanvang van de dag volgende op die waarop de benadeelde zowel met de schade als met de daar-voor aansprakelijke persoon bekend is geworden. Het door Rechtbank en Hof buiten toepassing gelaten nieuwe vierde lid van art. 3:310 bepaalt dat indien de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt een misdrijf oplevert als bedoeld in de artikelen 240b en 242 t/m 250ter Wetboek van Strafrecht en is gepleegd ten aanzien van een minderjarige, de civiele vorde-ring tot schadevergoeding tegen de schuldige aan het misdrijf niet verjaart zolang het recht tot strafvordering niet door verjaring is vervallen. Bij genoemde Wet van 7 juli 1994 is de termijn van de strafrechtelijke verjaring van zedendelicten gepleegd ten aanzien van een minderjarige in die zin "ver-lengd" dat de verjaring niet langer ingaat op de dag na die waarop het delict is gepleegd doch op de dag na die waarop het slachtoffer meerderjarig is geworden. Er geldt een termijn van twaalf dan wel vijftien jaar afhankelijk van de strafbepaling waaronder het delict valt, zodat de civielrechtelijke vorde-ring tot schadevergoeding niet kan verjaren voordat het slachtoffer de leeftijd van dertig dan wel drie-ëndertig jaar heeft bereikt. In casu gaat het om een delict waarvoor de termijn van twaalf jaar zou moeten gelden. De dochter komt in cassatie op zowel tegen het oordeel dat het nieuwe vierde lid van art. 3:310 toepassing mist als tegen het oordeel dat de vordering is verjaard op grond van het eerste lid van genoemde bepaling. Voordat ik hierop nader inga, geef ik een overzicht van de feiten en van het verloop van het geding.

2. In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan:

Op 31 augustus 1986 heeft de dochter aangifte gedaan van sexueel misbruik gepleegd door de vader in de periode van omstreeks 1978 t/m 1983. De vader is vervolgens bij onherroe-pelijk vonnis van 9 december 1986 veroordeeld voor het plegen van ontucht met de minderjarige dochter in de periode 1 sep-tember 1981 t/m 1 mei 1983; de vader heeft in het onderhavige geding ontkend dat er buiten die periode sprake zou zijn geweest van sexueel misbruik. De dochter is op 27 mei 1987 meerderjarig geworden. Zij heeft in 1989 tegen de vader een procedure gevoerd ter verkrijging van een bijdrage in haar levensonderhoud. Ter comparitie in eerste aanleg heeft zij verklaard dat zij in 1989 "in therapie is gegaan".

4. De Rechtbank te 's- Gravenhage heeft het beroep op verja-ring gehonoreerd met, kort gezegd, de overweging dat de vorde-ring van de dochter op grond van art. 3:310 lid 1 BW juncto art. 73 Overgangswet op 1 januari 1993 reeds was verjaard en dat de inwerkingtreding op 1 september 1994 van het vierde lid van art. 3:310 het voordien verjaarde vorderingsrecht niet kon doen herleven. Daarbij overwoog de Rechtbank dat de dochter reeds bekend was met de schade op het moment dat zij het sexuele misbruik moest ondergaan omdat het leed dat zij van dat misbruik ondervond haar reeds aanstonds bekend was. De Rechtbank overwoog met betrekking tot art. 3:310 lid 1 voorts nog dat weliswaar een redelijke wetsuitleg kan meebrengen dat de vijfjaarstermijn pas een aanvang neemt op het moment waarop de benadeelde tot het nemen van rechtsmaatregelen in staat is, doch dat de dochter tot het nemen van dergelijke maatregelen "veel eerder" in staat moet zijn geweest nu zij immers reeds in 1986 aangifte van de door haar vader jegens haar gepleegde strafbare feiten heeft gedaan en zij in 1989, bijgestaan door een advocaat, tegen haar vader heeft geprocedeerd ter verkrij-ging van een bijdrage in de kosten van levensonderhoud en studie.

5. In appèl heeft de dochter betoogd dat de Rechtbank heeft miskend dat de wetgever met art. III van de Wet van 7 juli 1994 - inhoudende dat de nieuwe verjaringsregeling ook van toepassing is op strafbare feiten die zijn gepleegd vóór haar inwerkingtreding - kennelijk heeft beoogd "het gat te dichten" dat was ontstaan in de periode van 1 januari 1993 tot aan de inwerkingtreding van de nieuwe verjaringsregeling op 1 septem-ber 1994. Voorts heeft de dochter aangevoerd dat zij zich ten tijde van de aangifte niet bewust is geweest van de schade die zij ten gevolge van het sexuele misbruik heeft geleden, dat zij pas begin 1996 tot het inzicht is gekomen dat zij ernstige schade heeft geleden en dat zij zich ook pas op dat moment in staat voelde de onderhavige procedure aanhangig te maken. Mede in dat verband beriep de dochter zich op de redelijkheid en billijkheid.

7. De dochter heeft tijdig cassatieberoep ingesteld. De vader heeft tot verwerping geconcludeerd. Beide partijen hebben de zaak schriftelijk toegelicht, waarna de vader nog van dupliek heeft gediend.

De cassatiemiddelen

8. De middelen 2 en 3 (middel 1 bevat geen zelfstandige klacht) komen op tegen rechtsoverweging 3 waarin het Hof tot de slotsom is gekomen dat het vierde lid van art. 3:310 in casu niet van toepassing is. Geklaagd wordt dat het Hof de overgangsbepaling van de Wet van 7 juli 1994, inhoudende dat "de nieuwe regeling ook van toepassing is op strafbare feiten die voor de inwerkingtreding van deze wet zijn gepleegd", onjuist heeft toegepast. Betoogd wordt dat het Hof met name heeft miskend dat de wetgever uitdrukkelijk ervoor heeft gekozen om de civiele vordering van slachtoffers van zedende-licten niet te onderwerpen aan de korte verjaringstermijn van 5 jaar, maar om de civielrechtelijke verjaringsregeling te doen aansluiten bij de strafrechtelijke verjaringstermijn en dat het Hof voorts heeft miskend dat het nieuwe verjaringsre-gime ingevolge art. III ook geldt voor strafbare feiten ge-pleegd vóór de invoering van de nieuwe regeling indien op het tijdstip van de inwerkingtreding het recht tot strafvordering niet door verjaring is vervallen.

Korte tijd na de indiening van het hier besproken wets-voorstel - te weten met ingang van 1 januari 1993 ingevolge de door art. 73 Overgangswet voorziene uitgestelde werking - is voor de civiele vordering tot schadevergoeding gaan gelden de regeling van art. 3:310 lid 1 BW met zijn korte termijn van vijf jaar, ingaande op het tijdstip van bekendheid met de schade. Aan deze regeling kleeft met name voor slachtoffers van sexueel misbruik het grote bezwaar dat juist bij deze categorie slachtoffers, zeker als het gaat om minderjarigen, moeilijk is vast te stellen wanneer sprake is van "bekendheid" en voorts dat het slachtoffer veelal ook in geval van bekend-heid nog lange tijd niet in staat is zijn vordering geldend te maken omdat het de misbruikervaringen nog onvoldoende heeft verwerkt om een zodanige stap te kunnen zetten. Aan dit laat-ste bezwaar is Uw Raad tegemoetgekomen door te oordelen dat wanneer het niet geldend kunnen maken van een vordering voort-vloeit uit omstandigheden die aan de debiteur moeten worden toegerekend (hetgeen het geval is wanneer een slachtoffer van sexueel misbruik zijn vordering tegen de dader niet geldend kan maken omdat hij zijn misbruikervaringen onvoldoende heeft verwerkt), naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat deze zich erop zou vermogen te beroepen dat de vijfjarige verjaring een aanvang heeft genomen op het in art. 3:310 lid 1 omschreven aanvangstijdstip. In een zoda-nig geval moet dan ook worden aangenomen - aldus Uw Raad - dat de verjaringstermijn eerst een aanvang neemt wanneer die omstandigheden het kunnen geldend maken van de vordering niet langer verhinderen. (Zie Uw arrest van 23 oktober 1998, NJ 2000, 15, m.nt. ARB onder NJ 2000, 16; Uw Raad gaf - eveneens op 23 oktober 1998 - eenzelfde beslissing in de niet gepubli-ceerde zaak met rolnummer C97/038. Zie voor een soortgelijke beslissing met betrekking tot een vordering ter zake van kindermishandeling Uw arrest van 25 juni 1999, NJ 2000, 16, m.nt. ARB en zie over de redelijkheid en billijkheid bij een beroep op verjaring van een vordering tegen de Staat wegens onverschuldigd betaalde keurlonen Uw arrest van 7 januari 2000, RvdW 2000, 15.) Aldus is bereikt dat ook onder vigeur van het eerste lid van art. 3:310 de civiele vordering tegen de dader niet kan verjaren zolang het slachtoffer niet in staat is zijn vordering geldend te maken omdat het de misbrui-kervaringen nog onvoldoende heeft verwerkt. Anders dan in het nieuwe vierde lid met zijn vaste termijn gedurende welke discussie is uitgesloten over de vraag of het slachtoffer bekend is met de schade en of het proces van verwerking zover is gevorderd dat het slachtoffer redelijkerwijs in staat moet worden geacht de civiele vordering in te stellen, zal onder vigeur van het eerste lid van geval tot geval beoordeeld moeten worden of aan die voorwaarden is voldaan.

11. Was de vordering tot schadevergoeding op 1 september 1994 volgens het daarvoor geldende recht verjaard, dan kan de vordering niet herleven en blijft het nieuwe vierde lid buiten toepassing. Ik zou althans niet ervoor voelen op grond van redelijkheid en billijkheid hier te opteren voor terugwerkende kracht van de nieuwe regeling, hoezeer ook kan worden onder-schreven dat het bij vorderingen ter zake van sexueel misbruik gaat om opzettelijk toegebracht leed van een soort dat voor het slachtoffer het moeilijkst te verwerken pleegt te zijn terwijl deze verwerking veel tijd pleegt te kosten. Dat de redelijkheid en billijkheid ook hier een rol zouden kúnnen spelen, kan worden afgeleid uit art. 75 Overgangswet. Ik meen echter, zoals ik ook elders betoogde, dat een terughoudend gebruik moet worden gemaakt van de mogelijkheid de toets van de redelijkheid en billijkheid toe te passen op het terrein van het overgangsrecht zelf; dat geldt met name in gevallen waarin in het materiële recht dat volgens de "harde" regels van overgangsrecht van toepassing is, aan de hand van de redelijkheid en billijkheid een aanvaardbare oplossing kan worden bereikt. Daarvan kan mijns inziens worden gesproken sinds de hiervoor genoemde jurisprudentie van Uw Raad, inhou-dende dat de redelijkheid en billijkheid meebrengen dat de korte verjaringstermijn van art. 3:310 lid 1 bij vorderingen ter zake van sexueel misbruik niet kan aanvangen zolang het slachtoffer niet in staat is zijn vordering geldend te maken omdat het de misbruikervaringen nog onvoldoende heeft ver-werkt. Bij de beantwoording van de vraag wanneer een slachtof-fer in staat moet worden geacht zijn vordering geldend te maken, kan meewegen dat het nieuwe vierde lid is uitgegaan van een termijn van twaalf dan wel vijftien jaar na het meerderja-rig worden van het slachtoffer. (Zie over de redelijkheid en billijkheid en art. 75 Overgangswet mijn hiervoor genoemde Monografie, nr. 20 met verdere verwijzingen naar onder anderen Hartkamp, die een wat "ruimhartiger" standpunt lijkt in te nemen met betrekking tot de redelijkheid en billijkheid in het overgangsrecht.)

12. Was de civiele vordering vóór 1 september 1994 niet verjaard op grond van de tot dan geldende regels voor de civiele verjaring, dan is het nieuwe vierde lid van art. 3:310 van toepassing met zijn bepaling dat de rechtsvordering niet verjaart zolang het recht tot strafvordering niet door verja-ring is vervallen. De vraag rijst wat dit impliceert voor een geval als het onderhavige waarin het gaat om sexueel misbruik gepleegd vóór de inwerkingtreding van de nieuwe regeling. Moet de vraag of het recht tot strafvordering door verjaring is vervallen dan worden beantwoord aan de hand van de nieuwe strafrechtelijke regeling, inhoudende dat de termijn gaat lopen vanaf meerderjarigheid van het slachtoffer? Of impli-ceert het vierde lid dat de civiele rechtsvordering op grond van deze bepaling ook is verjaard ingeval het recht tot straf-vordering op grond van het oude recht (reeds vóór de inwer-kingtreding van het vierde lid) door verjaring is vervallen? In het laatste geval is de onderhavige vordering in ieder geval verjaard voorzover de vordering het sexueel misbruik betreft dat is gepleegd vóór 1 september 1982. Dan moet nog wél worden bezien of de vordering ook is verjaard op grond van het eerste lid van art. 3:310. Ik meen dat de hiervoor gestel-de vraag in eerstbedoelde zin moet worden beantwoord nu het vierde lid beoogt voor de civielrechtelijke verjaring de nieuwe strafrechtelijke regeling te laten gelden. Het enkele feit dat in de nieuwe regeling is bepaald dat de civielrechte-lijke verjaring niet eerder eindigt dan de strafrechtelijke verjaring impliceert niet dat ten aanzien van de civiele vordering die op het tijdstip van inwerkingtreding nog niet was verjaard, de nieuwe regeling niet zou kunnen gelden omdat het recht tot strafvordering op dat tijdstip volgens het oude recht door verjaring was vervallen; de belangen van de schuld-ige aan het misdrijf worden naar mijn oordeel niet onevenredig geschaad omdat onverkort blijft gelden dat het eenmaal ver-jaarde recht tot strafvordering zelf niet herleeft. Iets dergelijks geldt overigens voor het geval vóór de inwerking-treding het recht tot strafvordering is vervallen doordat strafvervolging reeds heeft plaatsgevonden. In dat geval komt de vraag of de nieuwe strafrechtelijke verjaringsregeling van toepassing kan zijn niet meer aan de orde voorzover het het recht tot strafvordering betreft. Voor de civielrechtelijke verjaring is de omstandigheid dat strafvervolging heeft plaatsgevonden echter irrelevant, zoals ook blijkt uit de hiervoor aangehaalde wetsgeschiedenis. Ingeval strafvervolging heeft plaatsgevonden zal overigens, ik merk dit terzijde op, bij de toepassing van het nieuwe vierde lid naar mijn oordeel wel buiten beschouwing moeten blijven dat de verjaring door de strafvervolging is gestuit. De nieuwe regeling van het vierde lid van art. 3:310 wordt mijns inziens derhalve onverkort van toepassing ingeval de civiele vordering op het tijdstip van inwerkingtreding - 1 september 1994 - nog niet volgens het tot dan toe geldende (civiele) recht was verjaard.

13. Het vorenstaande brengt mij tot de volgende slotsom. Het Hof heeft inderdaad, zoals het middel betoogt, blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting voorzover uit zijn gewraakte overwegingen moet worden afgeleid dat het heeft geoordeeld dat voor de beantwoording van de vraag of het nieuwe vierde lid van toepassing is, van belang is de omstandigheid dat vóór de inwerkingtreding het recht tot strafvordering op grond van het oude recht reeds door verjaring was vervallen dan wel dat strafvervolging reeds had plaatsgevonden. Het Hof heeft voorts miskend dat de nieuwe regeling van het vierde lid van toepas-sing is indien de onderhavige civiele vordering op het tijd-stip van inwerkingtreding, dat wil zeggen op 1 september 1994, nog niet volgens het tot dan toe geldende (civiele) recht was verjaard. 's Hofs arrest zal niet in stand kunnen blijven en verwijzing zal moeten volgen, waarbij onderzocht moet worden of de onderhavige vordering op het tijdstip van inwerkingtre-ding van het nieuwe vierde lid van art. 3:310 BW reeds was verjaard volgens het toen geldende recht, de maatstaven van redelijkheid en billijkheid in aanmerking genomen. De rede-lijkheid en billijkheid brengen, zoals gezegd, met name mee dat de verjaringstermijn van de vordering ter zake van het sexueel misbruik geen aanvang neemt zolang het slachtoffer niet in staat is zijn vordering geldend te maken omdat het de misbruikervaringen nog onvoldoende heeft verwerkt. Ik wijs voorts erop dat de eis van bekendheid met de schade niet impliceert dat het bedrag van de schade bekend moet zijn; van onbekendheid met de schade is evenwel wel degelijk sprake ingeval de schade wegens onbekendheid van schadefactoren nog niet bekend is. (Zie de MvA II, Parl. Gesch. Boek 3, p. 927 en 928.)

Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot verwijzing ter verdere behandeling en beslissing.