Parket bij de Hoge Raad, 16-06-2000, AA6237, C98/310HR

Edelhoogachtbaar College,

In dit geschil, waarin een beroep op dwaling is gedaan, gaat het om de verhouding tussen de mededelingsplicht van de verkoper en de onderzoeksplicht van de koper in een aandelentransactie.

1. De feiten en het procesverloop

1.2. Op 18 januari 1996 heeft [werknemer] [de echtgenote] als erfgename en rechtsopvolgster van wijlen [de echtgenoot] gedagvaard voor de rechtbank te Den Haag. Primair heeft hij gevorderd voor recht te verklaren dat de op 3 mei 1991 gesloten overeenkomst wegens wanprestatie gedeeltelijk ontbonden is. Deze primaire vordering is door de rechtbank afgewezen en in cassatie niet meer aan de orde. Subsidiair heeft [werknemer] gevorderd dat de op 3 mei 1991 gesloten overeenkomst wegens dwaling wordt vernietigd, zulks met gedeeltelijke ontzegging van de werking aan die vernietiging en met veroordeling van [de echtgenote] tot betaling aan [werknemer] van f 42.452,--, vermeerderd met wettelijke rente. [De echtgenote] heeft verweer gevoerd. Bij akte ter rolle d.d. 5 november 1996 is, met uitdrukkelijke instemming van [de echtgenote], de eisende partij gewijzigd in L.E. Beheermaatschappij BV. Over dit laatste wordt in cassatie niet geklaagd.

1.3. Bij vonnis van 12 februari 1997 heeft de rechtbank het beroep op dwaling van L.E. Beheer gehonoreerd, op grond van het feit dat [de echtgenoot] heeft verzuimd L.E. Beheer ervan in kennis te stellen dat de lijfrente/stamrechtovereenkomst - van het bestaan waarvan L.E. Beheer op de hoogte was - óók rechten aan [de echtgenoot]s echtgenote toekende (rov. 3.5). De rechtbank heeft een comparitie bevolen omdat zij het gevorderde bedrag van f 42.452,- niet zonder meer toewijsbaar achtte. Partijen hadden namelijk gedebatteerd over de vraag, voor welke prijs de aandelen zouden zijn verkocht indien L.E. Beheer wél tijdig van het recht van [de echtgenote] op de hoogte zou zijn gesteld.

1.4. Tegen dit tussenvonnis heeft [de echtgenote] hoger beroep ingesteld. Bij arrest van 30 juni 1998 heeft het gerechtshof te Den Haag het vonnis van de rechtbank vernietigd en, opnieuw rechtdoende, de vordering van L.E. Beheer afgewezen.

1.5. L.E. Beheer heeft tijdig beroep in cassatie ingesteld. [De echtgenote] heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk doen toelichten.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.2. Onderdeel 1 vormt een inleiding en bevat geen klacht. Onderdeel 2 klaagt dat het hof miskent dat de onderzoeksplicht van de koopster, L.E. Beheer, niet zó ver gaat dat zij niet zou mogen afgaan op de juistheid van de door de verkoper, [de echtgenoot], gedane mededelingen. In appèl heeft L.E. Beheer zich erop beroepen dat zij (bedoeld zal zijn: [A] BV) ingevolge de eerder tussen [de echtgenoot] en [werknemer] gemaakte afspraak ingaande 1 januari 1989 definitief bevrijd was van de uit de stamrechtovereenkomst voortvloeiende verplichting om rente te vergoeden3. In eerste aanleg had L.E. Beheer zich beroepen op een toezegging van [de echtgenoot], inhoudend dat met ingang van 1 januari 1989 geen rente meer behoefde te worden bijgeschreven op het bedrag van inbreng van het stamrecht4 en aangevoerd dat [de echtgenoot] in elk geval de stellige indruk heeft gewekt dat L.E. Beheer met de betaling van de koopsom van f 230.000,- en met de verplichtingen opgetekend in de jaarcijfers 1990 Aoveral van af was@5.

2.3. In HR 15 november 1957, NJ 1958, 67 m.nt. LEHR (Baris/Riezenkamp) en HR 21 januari 1966, NJ 1966, 183 m.nt. GJS (Booy/Wisman) werd reeds beslist dat een contractspartij in de regel mag afgaan op de juistheid van door de wederpartij gedane mededelingen en dat die wederpartij in strijd met de goede trouw kan handelen indien zij, ter afwering van een beroep op dwaling, aanvoert dat ten onrechte op de juistheid van haar mededelingen is vertrouwd6. In art. 6:228 lid 1 BW is dit de a-grond: indien de dwaling te wijten is aan een inlichting van de wederpartij, tenzij deze mocht aannemen dat de overeenkomst ook zonder deze inlichting zou worden gesloten.

2.4. De verklaring, waarom het hof aan deze stellingen geen aandacht heeft besteed, ligt waarschijnlijk hierin dat L.E. Beheer in eerste aanleg haar beroep op dwaling niet op de a-grond van art. 228 lid 1 BW had gebaseerd, maar op de b-grond (zie de inleidende dagvaarding, sub 16 onder b). Het debat in feitelijke aanleg heeft zich dan ook geconcentreerd op de vraag of [de echtgenoot] had verzuimd [werknemer] in te lichten over het feit dat ook zijn echtgenote aan de lijfrente/stamrechtovereenkomst rechten kon ontlenen. In appèl heeft L.E. Beheer de grondslag van haar vordering echter aangevuld. In reactie op de stellingname van [de echtgenote]7, heeft L.E. Beheer bij MvA onder 6 aan haar stellingen toegevoegd: dat zij op de door [de echtgenoot] gedane mededelingen mocht afgaan; dat de eis van een kopersonderzoek niet kan worden gesteld als de koper in dwaling is gebracht door een uitdrukkelijke door de wederpartij gedane verklaring en dat hiervan in casu sprake was, omdat [de echtgenoot] uitdrukkelijk aan [werknemer] heeft laten weten dat zij (lees: [A] BV) vanaf 1 januari 1989 bevrijd was van het vergoeden van rente over het stamrecht. Het hof mocht deze stellingen niet in het midden laten. Indien het hof deze stellingen niet relevant heeft geacht voor een beroep op dwaling (op de a-grond van art. 6:228 lid 1 BW), getuigt dit oordeel van een onjuiste rechtsopvatting8. De klacht is dus gegrond.

2.5. In dit geval is een bijzonderheid dat één van de Ainlichtingen@ van de verkoper, waarop de koopster zich beroept, dateert van enige tijd vóór (de onderhandelingen over) de koop van de 18 aandelen. De afspraak om niet langer rente bij te schrijven zou volgens L.E. Beheer reeds zijn gemaakt in het kader van een bespreking van de jaarcijfers 1988 tussen [de echtgenoot], [werknemer] en de boekhouder van de vennootschap. De toelichting-Meijers op art. 6:228 BW heeft het over een partij die bij de onderhandelingen een dwaling opwekt bij de wederpartij9. N.m.m. moet hier niet te zwaar aan worden getild en rechtvaardigt dit tijdsverschil niet, althans niet zonder nadere motivering, dat het hof deze stelling onbehandeld liet. De stellingname van L.E. Beheer komt in feite erop neer dat zij al eerder van de verkoper had begrepen dat vanaf 1 januari 1989 geen rente bijgeschreven behoefde te worden en dat zij later tijdens de onderhandelingen over de overdracht van de 18 aandelen in die indruk is gesterkt door de houding van de verkoper10.

2.6. De met elkaar samenhangende onderdelen 3, 4 en 5 zijn subsidiair voorgesteld. Niettemin behoudt L.E. Beheer belang bij bespreking ervan, voor het geval dat B na verwijzing - niet zou komen vaststaan dat de verkoper inlichtingen heeft gegeven die een beroep op dwaling rechtvaardigen. Indien [de echtgenoot] (geen inlichtingen heeft gegeven, maar) inlichtingen had behoren te geven teneinde te voorkomen dat L.E. Beheer zich omtrent de verplichtingen van [A] BV een onjuiste voorstelling zou maken, verzet de goede trouw zich volgens L.E. Beheer ertegen dat de verkoper (thans: [de echtgenote] als rechtsopvolgster van [de echtgenoot]) ter afwering van het beroep op dwaling aanvoert dat L.E. Beheer het ontstaan van de dwaling aan zichzelf heeft te wijten.

2.7. De klachten bouwen voort op de regel, aanvaard in HR 30 november 1973, NJ 1974, 97 m.nt. GJS (Van der Beek/Van Dartel) en latere rechtspraak11. Deze regel houdt in dat wanneer een partij voor de totstandkoming van een overeenkomst aan de wederpartij bepaalde inlichtingen had behoren te geven teneinde te voorkomen dat de wederpartij zich omtrent de betreffende punten een onjuiste voorstelling zou maken, de goede trouw zich in het algemeen ertegen zal verzetten dat eerstgenoemde partij ter afwering van een beroep op dwaling aanvoert dat de wederpartij het ontstaan van de dwaling aan zichzelf te wijten heeft.

2.8. De steller van het middel neemt als vanzelfsprekend aan dat deze regel kan worden toegepast op een aandelentransactie. Hoewel [de echtgenote] dat op zich niet bestrijdt - de s.t. van haar kant, sub 4, vermeldt op dit punt slechts dat de gevolgen van een eventuele dwaling voor rekening van [werknemer] dienen te blijven Anu hij ampel gelegenheid heeft gehad om zich een juiste voorstelling te vormen@ -, valt hierover wel iets meer te zeggen12. De rechtspraak, aangehaald in de vorige alinea, betrof geen aandelentransacties: in NJ 1974, 97 ging het (kort samengevat) om de koop van een appartementsrecht, waarbij de woning door de gemeente gevorderd bleek te zijn; in NJ 1985, 771 om de huur van bedrijfsruimte en een verzwegen onteigeningsbesluit; in NJ 1991, 251 om de koop van een gebruikte auto die eerder schade gehad bleek te hebben en in NJ 1998, 666 om de koop van een woning waarin scheurvorming aanwezig was met ingrijpende gevolgen. Stuk voor stuk overeenkomsten, voornamelijk in de consumentensfeer, waarbij menselijkerwijs nog is te overzien welke informatie voor de wederpartij van belang kan zijn en daarom niet verzwegen mag worden. Bij een overeenkomst van koop en verkoop van aandelen in een onderneming - ongeacht of het gaat om enkele aandelen, een meerderheidsbelang of alle aandelen - kunnen in beginsel álle van de onderneming deel uitmakende rechten en verplichtingen van belang zijn voor het sluiten van de overeenkomst (i.h.b. voor de koopprijs). Een onderneming is doorgaans gebonden aan huur-, verzekerings- en arbeidsovereenkomsten, milieuvergunningen, afspraken met de belastingdienst enz. Kan van de verkoper van aandelen worden verwacht dat hij niet alleen het bestáán van die overeenkomsten, vergunningen etc. maar ook alle daarmee samenhangende rechten en verplichtingen (dus: alle contractsvoorwaarden, alle polisbepalingen, alle vergunningsvoorschriften e.d.) ongevraagd aan de aspirant-koper mededeelt teneinde te voorkomen dat de koper zich omtrent de desbetreffende punten een onjuiste voorstelling zal maken? Dat is in wezen de vraag die in dit geding aan de orde is: was het voldoende dat de aspirant-koper het bestaan van de stamrechtovereenkomst kende of moest de verkoper aan de aspirant-koper ook mededelen voor wie er rechten uit de stamrechtovereenkomst voortvloeiden en welke rechten dat waren? Op de een of andere wijze zal bij aandelentransacties een afbakening van de spreekplicht moeten plaatsvinden.

2.9. In het bedrijfsleven, vanuit de daar bestaande behoefte aan rechtszekerheid, worden bij bedrijfsovernames vaak regelingen getroffen door partijen zelf. Zo kan de koper van aandelen in een bedrijf garanties van de verkoper bedingen omtrent de eigenschappen van hetgeen verkocht wordt (bijv: bedingen dat de verkoper instaat voor bepaalde financiële gegevens of in het algemeen voor de juistheid en volledigheid van de ter inzage gegeven jaarstukken). Ook kunnen de onderhandelende partijen onderling regelen op welke wijze de verkoper aan zijn mededelingsplicht resp. de koper aan zijn onderzoeksplicht voldoet. Daartoe vindt dikwijls een due diligence-onderzoek plaats. Zo=n onderzoek houdt in dat de koper gericht informatie bij de verkoper opvraagt, waarop de verkoper documenten en inlichtingen verschaft, welke door of namens de koper kunnen worden bestudeerd13. Uit de vakliteratuur leid ik af dat deze praktijk wordt geïnspireerd door Engels en Amerikaans recht, waarin non-disclosure als hoofdregel geldt. Deze regel, overigens niet onomstreden, houdt kort gezegd in dat een partij in de onderhandelingsfase niet verplicht is ongevraagd inlichtingen aan de wederpartij te verschaffen. Door deze regel wordt de koper in feite genoodzaakt gericht vragen te stellen aan de wederpartij of garanties te bedingen. Het Engelse recht kent overigens uitzonderingen, waarin wel een spreekplicht wordt aangenomen (zoals bij de zgn. Acontracts uberrimae fidei@)14.

2.10. Ten overvloede zij vermeld dat er meer regels zijn waarmee partijen, die onderhandelen over een bedrijfsovername, rekening moeten houden, zoals o.m. de wettelijke aansprakelijkheid voor misleidende informatie (art. 6:194 BW), de aansprakelijkheid van bestuurders voor misleidende jaarstukken (art. 2:249 BW) en de regels omtrent gebruik van voorwetenschap in de art. 46 e.v. van de Wet toezicht effectenverkeer 1995.

2.11. In recente rechtspraak van de Hoge Raad is de verhouding tussen de onderzoeksplicht van de koper en de mededelingsplicht van de verkoper bij een aandelentransactie weliswaar aan de orde geweest, maar in het kader van mogelijke wanprestatie. Zie: HR 4 januari 1991, NJ 1991, 254 (omvang onderzoeksplicht van de koper afhankelijk van de omstandigheden van het geval)15 en HR 22 december 1995, NJ 1996, 300 (waar de beslissing in stand bleef dat de reikwijdte van de mededelingsplicht van de verkoper mede wordt bepaald door hetgeen de verkoper aan onderzoeksinspanningen aan de zijde van de koper mag verwachten)16.

2.13. Het is niet zo gemakkelijk, uit een regel, die zo is toegesneden op de bijzonderheden van het gegeven geval, gevolgtrekkingen te maken voor aandelentransacties. De verwijzing naar Ade in het verkeer geldende opvattingen@ door de Hoge Raad houdt, naar ik vermoed, verband met het tweede lid van art. 6:228 BW, waar deze term wordt gebruikt. In dat tweede lid is onder meer bepaald dat de vernietiging wegens dwaling niet kan worden gegrond op een dwaling die in verband met de aard van de overeenkomst, de in het verkeer geldende opvattingen of de omstandigheden van het geval voor rekening van de dwalende behoort te blijven17. Dat spreekt welhaast voor zich, wanneer iemand bijv. aandelen Koninklijke Olie koopt. De in het verkeer geldende opvattingen omtrent de gang van zaken bij overname van aandelen (zelfs van een heel bedrijf) behoeven niet dezelfde te zijn als de in het verkeer geldende opvattingen bij consumentenovereenkomsten. De verkeersopvattingen kunnen mede worden beïnvloed door in het bedrijfsleven geldende gebruiken, welke op hun beurt weer door Engelse of Amerikaanse zeden kunnen zijn beïnvloed.

2.14. Het hof, dat in rov. 3 niet naar de bijzondere omstandigheden van het geval verwijst en dus een meer algemeen geldende regel voor ogen moet hebben gehad, is mogelijk uitgegaan van een geldende verkeersopvatting, waarin het in gevallen als dit (overname van een meerderheidsbelang in een onderneming) voldoende is dat de verkoper het enkele bestaan van de desbetreffende contractuele relatie (in casu: het stamrecht) aan de aspirant-koper meldt, waarna het initiatief komt te liggen bij de aspirant-koper, die aan de hand daarvan vragen kan stellen of nader onderzoek kan (laten) doen naar de inhoud van die rechtsbetrekking18. De rechtsklacht kan verworpen worden indien beslist wordt dat het hof, op basis van de in het verkeer geldende opvattingen omtrent de onderzoeksplicht van de koper, tot het oordeel kon komen dat de dwaling voor rekening van L.E. Beheer behoorde te blijven.

2.15. Het onderdeel bevat echter ook een motiveringsklacht. In de eerste plaats blijkt uit de motivering niet uitdrukkelijk van welke (in het verkeer geldende) opvattingen omtrent de omvang van de mededelingsplicht van de verkoper en de onderzoeksplicht van de koper het hof is uitgegaan. In zoverre voldoet de redengeving niet aan de motiveringseis dat zij voor partijen en voor de cassatierechter controleerbaar is. Belangrijker nog, is m.i. dat het hof enkele stellingen heeft laten liggen die - indien niet gepareerd - aan de genomen beslissing in de weg kunnen staan. Daaronder: de stelling van L.E. Beheer dat zij bij de bepaling van de koopprijs voor de aandelen is afgegaan op de jaarstukken en dat uit de jaarstukken nu juist blijkt dat vanaf 1989 steeds hetzelfde bedrag voor stamrecht gereserveerd is en niet, door rentebijschrijving, een telkens hoger bedrag19; de stelling dat [de echtgenoot] nimmer een voorbehoud heeft gemaakt met betrekking tot eventuele rechten van zijn echtgenote [de echtgenote]20 terwijl uit de balans niet te zien was dat [de echtgenote] aan het stamrecht enig recht kon ontlenen21. Met andere woorden: volgens L.E. Beheer had zij geen aanleiding om vragen te stellen of nader onderzoek te doen. Daarbij komt dat het litigieuze bedrag van f 42.452,-, in relatie tot de koopsom van f 230.000,- van betekenis is22.

2.16. In het licht van deze stellingen, schiet de redengeving van het hof n.m.m. tekort. De motiveringsklacht, vervat in de samenhangende onderdelen 3, 4 en 5, acht ik gegrond. Hiervan uitgaande, behoeft de klacht in onderdeel 6, over het passeren van het desbetreffend bewijsaanbod, geen afzonderlijke bespreking meer.

3. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot verwijzing van de zaak naar een ander hof ter verdere behandeling.