Arrest van het Hof (Eerste kamer) van 4 oktober 2007.

De ontvankelijkheid

17 Franfinance betoogt om te beginnen, dat de eerste vraag in werkelijkheid betrekking heeft op de toepassing van bepalingen van nationaal recht inzake de voorwaarden waaraan moet worden voldaan wil er sprake zijn van een bestemmingskrediet, zodat het niet aan het Hof staat om zich daarover uit te spreken. Richtlijn 87/102 voorziet namelijk slechts in een minimale harmonisatie en artikel 11 daarvan preciseert dat de lidstaten onder meer vaststellen onder welke voorwaarden de consument rechten jegens de kredietgever kan doen gelden.

18 In dit verband moet worden erkend dat richtlijn 87/102 blijkens artikel 15 en de 25e overweging van de considerans ervan, volgens welke de richtlijn de lidstaten niet belet om strengere bepalingen ter bescherming van de consument te handhaven of vast te stellen, slechts in een minimale harmonisatie van de nationale bepalingen betreffende het consumentenkrediet voorziet

19 De eerste vraag strekt echter uitdrukkelijk tot uitlegging van artikel 11 van voornoemde richtlijn, waarvan vaststaat dat het in Frans recht is omgezet door onder meer de artikelen L. 311-20 et L. 311-21 van de Code de la consommation, welke artikelen onder bepaalde voorwaarden aan de kredietnemer de mogelijkheid bieden om de kredietovereenkomst op te schorten, te ontbinden of nietig te doen verklaren.

20 De vraag of en, in voorkomend geval, in welke mate het in artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102 bedoelde recht van de consument om rechten jegens de kredietgever te doen gelden, naar nationaal recht afhankelijk kan worden gesteld van andere voorwaarden dan die welke in deze bepaling worden opgesomd, maakt deel uit van de analyse ten gronde van de eerste prejudiciële vraag. Het stellen van aanvullende voorwaarden levert immers het risico op, dat de bepalingen van nationaal recht niet het door deze richtlijn beoogde harmonisatieniveau tot stand brengen, en kan dus niet op voorhand als een zuivere nationaalrechtelijke kwestie worden beschouwd.

21 Franfinance is in de tweede plaats van mening dat het Hof des te minder bevoegd is om zich over deze vraag uit te spreken, omdat de ware bedoeling van de verwijzende rechter niet is om zich ervan te verzekeren dat de kredietnemers in het hoofdgeding daadwerkelijk rechten jegens de kredietgever kunnen doen gelden in de zin van artikel 11 van richtlijn 87/102, maar om voor geheel andere doeleinden te doen erkennen dat er sprake is van een onderlinge samenhang tussen de betrokken overeenkomsten. Wat de verwijzende rechter in werkelijkheid beoogt, is om regels toe te passen die eigen zijn aan het Franse recht, van een andere aard zijn en een ander voorwerp hebben. Deze regels hebben namelijk geen betrekking op het recht om rechten te doen gelden, doch bepalen dat het recht van de kredietgever op rente automatisch komt te vervallen wanneer in het kredietaanbod bepaalde vermeldingen met betrekking tot deze onderlinge samenhang ontbreken.

22 De Commissie van de Europese Gemeenschappen stelt de ontvankelijkheid van de prejudiciële vragen of de bevoegdheid van het Hof om die vragen te beantwoorden ter discussie, omdat de verwijzende rechter volgens haar niet nauwkeurig aangeeft om welke reden hij een antwoord noodzakelijk acht met het oog op de oplossing van het hoofdgeding.

23 In dit verband dient in herinnering te worden geroepen, dat er een vermoeden van relevantie rust op de vragen over de uitlegging van het gemeenschapsrecht die de nationale rechter heeft gesteld binnen het onder zijn eigen verantwoordelijkheid geschetste feitelijke en wettelijke kader, waarvan het Hof de juistheid niet behoeft na te gaan (zie arresten van 15 mei 2003, Salzmann, C-300/01, Jurispr. blz. I-4899, punten 29 en 31, en 5 december 2006, Cipolla e.a., C-94/04 et C-202/04, Jurispr. blz. I-11421, punt 25).

24 Het afwijzen van een verzoek van een nationale rechter door het Hof is slechts mogelijk wanneer duidelijk blijkt dat de gevraagde uitlegging van het gemeenschapsrecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen (zie met name arresten van 13 maart 2001, PreussenElektra, C-379/98, Jurispr. blz. I-2099, punt 39, en 15 juni 2006, Acereda Herrera, C-466/04, Jurispr. blz. I-5341, punt 48, en arrest Cipolla e.a., reeds aangehaald, punt 25).

25 Geconstateerd moet echter worden, dat niet duidelijk blijkt dat de door de verwijzende rechter gevraagde uitlegging van gemeenschaprechtelijke bepalingen geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of dat de vragen over de uitlegging van deze regels van hypothetische aard zijn. De eerste vraag spreekt weliswaar in zeer algemene bewoordingen over de toepassing van „regels van onderlinge samenhang tussen de kredietovereenkomst en de overeenkomst tot levering van goederen of diensten”, doch uit de verwijzingsbeslissing blijkt niet dat deze vraag in werkelijkheid betrekking heeft op de toepassing van andere bepalingen van nationaal recht dan die waarbij artikel 11 van richtlijn 87/102 is omgezet of die onder het toepassingsgebied van dit artikel vallen.

26 In deze omstandigheden is het vermoeden van relevantie dat op de eerste vraag rust, niet weerlegd.

27 In het kader van de bij artikel 234 EG ingestelde procedure van samenwerking tussen de nationale rechterlijke instanties en het Hof, is het de taak van het Hof om de nationale rechter een nuttig antwoord te geven aan de hand waarvan deze het bij hem aanhangige geding kan oplossen. Met het oog hierop moet het Hof in voorkomend geval de hem voorgelegde vragen herformuleren (zie inzonderheid arresten van 28 november 2000, Roquette Frères, C-88/99, Jurispr. blz. I-10465, punt 18; 20 mei 2003, Ravil, C-469/00, Jurispr. blz. I-5053, punt 27, en 4 mei 2006, Haug, C-286/05, Jurispr. blz. I-4121, punt 17).

28 Derhalve moet de eerste vraag aldus worden verstaan, dat daarmee een antwoord wordt beoogd op de vraag of de artikelen 11 en 14 van richtlijn 87/102 in die zin moeten worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzetten dat het in artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102 bedoelde recht van de consument om rechten jegens de kredietgever te doen gelden, afhankelijk wordt gesteld van de voorwaarde dat het voorafgaande kredietaanbod het gefinancierde goed of de gefinancierde dienst vermeldt.

29 Gelet op het voorgaande moet de eerste vraag ontvankelijk worden verklaard.

Ten gronde

30 Alle regeringen die opmerkingen bij het Hof hebben ingediend alsook de Commissie zijn van mening, dat het recht van de consument om rechten te doen gelden krachtens artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102 niet afhankelijk kan worden gesteld van de uitdrukkelijke vermelding van het gefinancierde goed in de kredietovereenkomst. Zij baseren zich daartoe zowel op de bewoordingen van deze bepaling als op het doel van deze richtlijn, te weten de bescherming van de consument.

31 Franfinance brengt daarentegen naar voren, dat de door haar met het echtpaar Rampion gesloten overeenkomst een doorlopend krediet behelst, dat voor tal van doeleinden kan worden aangewend. In tegenstelling tot een bestemmingskrediet, dat bedoeld is om één enkele transactie te financieren, is een doorlopend krediet niet onderworpen aan de regel van onderlinge samenhang van artikel 11 van richtlijn 87/102, omdat de kredietgever niet alle economische risico's van elke aankoop kan dragen. Eventueel misbruik of eventuele fraude dient van geval tot geval te worden beoordeeld.

De ontvankelijkheid

51 Franfinance betoogt dat de tweede vraag, die niet zinvol is voor de beslechting van het geschil, niet-ontvankelijk is. De verwijzende rechter hoeft namelijk het vraagstuk van de onderlinge samenhang tussen de hoofdovereenkomst en de kredietovereenkomst niet ambtshalve te onderzoeken, omdat deze kwestie rechtstreeks aan de orde is gesteld door het echtpaar Rampion, dat de verwijzende rechter heeft verzocht om nietigverklaring van de verkoopovereenkomst met „daaruit voortvloeiende” ontbinding van de accessoire financieringsovereenkomst

52 De Franse regering heeft ter terechtzitting gesteld dat de echtelieden Rampion de verwijzende rechter hebben verzocht om nietigverklaring van de verkoopovereenkomst met daaruit voortvloeiende ontbinding van de kredietovereenkomst Zij zouden daarbij verschillende middelen hebben aangevoerd, zonder zich echter te beroepen op het bestaan van een onderlinge samenhang tussen de twee betrokken overeenkomsten. Zo de verwijzende rechter zich hierover al heeft uitgelaten, heeft hij dit niet echt ambtshalve gedaan, omdat zowel K par K als Franfinance in hun respectieve verweerschriften hebben betoogd dat de kredietovereenkomst, bij gebreke van de vermelding van het verkochte goed op het kredietaanbod, geen overeenkomst met betrekking tot een bestemmingskrediet was.

53 De Commissie heeft ter terechtzitting naar voren gebracht, dat het onzeker is of de verwijzende rechter de vraag naar de onderlinge samenhang ambtshalve heeft onderzocht in het hoofdgeding. Door namelijk ontbinding van de kredietovereenkomst na nietigverklaring van de verkoopovereenkomst te vorderen, heeft het echtpaar Rampion zich zelf beroepen op de onderlinge samenhang tussen deze beide overeenkomsten. Gelet bovendien op de argumenten die K par K in haar verweerschrift en Franfinance in het kader van het hoofdgeding hebben aangevoerd, rijst de vraag of de verwijzende rechter niet reeds kennis had genomen van het betoog betreffende de onderlinge samenhang.

54 Er zij aan herinnerd dat volgens de in punt 24 van dit arrest aangehaalde rechtspraak de afwijzing van een verzoek van een nationale rechter door het Hof slechts mogelijk is wanneer duidelijk blijkt dat de gevraagde uitlegging van het gemeenschapsrecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen.

55 In de motivering met betrekking tot de tweede vraag wijst de verwijzende rechter uitdrukkelijk erop, dat de artikelen L. 311-20 en L. 311-21 van de Code de la consommation niet door het echtpaar Rampion zijn ingeroepen. In deze omstandigheden blijkt niet duidelijk dat deze vraag, die betrekking heeft op de mogelijkheid voor de rechter om deze bepalingen van nationaal recht ambtshalve toe te passen, geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of van hypothetische aard is.

56 Derhalve moet de tweede vraag ontvankelijk worden verklaard.

Ten gronde

57 Met zijn tweede vraag wil de verwijzende rechter in wezen vernemen, of richtlijn 87/102 aldus moet worden uitgelegd dat zij de nationale rechter in staat stelt om de bepalingen ter omzetting in nationaal recht van artikel 11, lid 2, ambtshalve toe te passen, op grond onder meer dat deze richtlijn een ruimere doelstelling heeft dan enkel de bescherming van de consument, namelijk ook de ordening van de markt.

58 De vraag naar de doelstelling van richtlijn 87/102 wordt gesteld in de specifieke context van de rechtspraak van de Cour de cassation (Frankrijk), waarin, blijkens de verwijzingsbeslissing en in het bijzonder de opmerkingen van de Franse regering, een onderscheid wordt gemaakt tussen dwingende voorschriften van openbare orde, die zijn vastgesteld in het algemeen belang en ambtshalve door de rechter kunnen worden ingeroepen, en beschermende voorschriften van openbare orde, die zijn vastgesteld in het belang van een bepaalde categorie personen en slechts kunnen worden ingeroepen door personen die tot deze categorie behoren. De regelgeving met betrekking het consumentenkrediet valt onder laatstgenoemde voorschriften.

59 Het Hof heeft herhaaldelijk geconstateerd dat richtlijn 87/102, zoals uit de overwegingen van de considerans ervan blijkt, is vastgesteld met een tweeledige doelstelling: in de eerste plaats beoogt zij de totstandbrenging van een gemeenschappelijke markt voor kredieten (derde tot en met vijfde overweging) en in de tweede plaats de bescherming van de consumenten die dergelijke kredieten afsluiten (zesde, zevende en negende overweging) (arresten van 23 maart 2000, Berliner Kindl Brauerei, C-208/98, Jurispr. blz. I-1741, punt 20, en 4 maart 2004, Cofinoga, C-264/02, Jurispr. blz. I-2157, punt 25).

60 Overigens vraagt de verwijzende rechter zich af, of de rechtspraak van het Hof inzake de mogelijkheid voor de rechter om ambtshalve de bepalingen toe te passen van richtlijn 93/13/EEG van de Raad van 5 april 1993 betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten (PB L 95, blz. 29), zoals deze onder meer voortvloeit uit de arresten van 27 juni 2000, Ocèano Grupo Editorial en Salvat Editores (C-240/98-C-244/98, Jurispr. blz. I-4941), en 21 november 2002, Cofidis (C-473/00, Jurispr. blz. I-10875), kan worden toegepast op richtlijn 87/102.

61 In punt 26 van het arrest Ocèano Grupo Editorial en Salvat Editores, voornoemd, heeft het Hof geoordeeld dat de doelstelling van artikel 6 van richtlijn 93/13, volgens hetwelk de lidstaten moeten bepalen dat oneerlijke bedingen de consument niet binden, niet kan worden bereikt indien de consument het oneerlijke karakter van dergelijke bedingen zelf aan de orde moet stellen. In geschillen betreffende kleine geldvorderingen kunnen de advocatenhonoraria hoger zijn dan het gevorderde bedrag, hetgeen de consument ervan kan weerhouden om zich te verweren tegen de toepassing van een oneerlijk beding. Volgens de procesregels van tal van lidstaten mogen particulieren in dergelijke geschillen weliswaar zelf verweer voeren, doch er bestaat een niet te verwaarlozen gevaar dat de consument met name uit onwetendheid geen beroep zal doen op het oneerlijke karakter van het beding dat hem wordt tegengeworpen. Bijgevolg kan een doeltreffende bescherming van consumenten enkel worden bereikt, indien aan de nationale rechter de bevoegdheid wordt toegekend om een dergelijk beding ambtshalve te toetsen.

62 Onder verwijzing naar dit punt van het arrest Océano Grupo Editorial en Salvat Editores, voornoemd, heeft het Hof in punt 33 van het arrest Cofidis, voornoemd, bevestigd dat deze bevoegdheid van de rechter om ambtshalve het oneerlijke karakter van een beding te toetsen, noodzakelijk is geacht om een daadwerkelijke bescherming van de consument te waarborgen, met name gezien het niet te onderschatten risico dat deze laatste zijn rechten niet kent of moeilijkheden ondervindt om deze uit te oefenen (zie ook arrest van 26 oktober 2006, Mostaza Claro, C-168/05, Jurispr. blz. I-10421, punt 28).

63 Zoals de Spaanse en de Italiaanse regering alsook de Commissie hebben betoogd en zoals de advocaat-generaal in de punten 102 en volgende van zijn conclusie heeft opgemerkt, geldt dit ook voor de door artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102 geboden bescherming van de consument.

64 Dienaangaande moet eraan worden herinnerd dat artikel 11, lid 2, weliswaar het in punt 59 van dit arrest genoemde tweeledige doel nastreeft, doch tegelijkertijd beoogt om de consument in bepaalde welomschreven omstandigheden rechten tegenover de kredietgever toe te kennen die verder gaan dan zijn normale uit de overeenkomst voortvloeiende rechten jegens de kredietgever en de leverancier van de goederen of diensten (zie punt 42 van dit arrest).

65 Dit doel kan niet op doeltreffende wijze worden bereikt, indien de consument verplicht is zelf het recht in te roepen om rechten tegen de kredietgever geldend te maken krachtens de nationaalrechtelijke bepalingen ter omzetting van artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102, onder meer wegens het niet geringe risico dat de consument niet op de hoogte is van zijn rechten of op moeilijkheden stuit bij de uitoefening daarvan. Zoals de advocaat-generaal in punt 107 van zijn conclusie heeft opgemerkt, wettigt het feit dat het hoofdgeding is ingeleid door de echtelieden Rampion en zij door een advocaat worden vertegenwoordigd, geen andere conclusie, omdat het probleem moet worden opgelost los van de concrete omstandigheden van deze zaak.

66 Volgens Franfinance strekt de tweede vraag er in werkelijkheid echter toe, dat wordt toegestaan dat de sanctie waarin het Franse recht voorziet ingeval bepaalde, volgens dit recht verplichte vermeldingen in het voorafgaande aanbod betreffende een bestemmingskrediet ontbreken — namelijk het verlies door de kredietgever van zijn recht op rente — ambtshalve wordt opgelegd. Dit is een echte privaatrechtelijke sanctie, die nimmer ambtshalve kan worden opgelegd zonder het lijdelijkheidsbeginsel en het in artikel 6 van het op 4 november 1950 te Rome ondertekende Verdrag tot Bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden neergelegde recht op een eerlijk proces te schenden.

67 In dezelfde zin heeft de Franse regering ter terechtzitting met een beroep op het arrest van 14 december 1995, Van Schijndel en Van Veen (C-430/93 en C-431/93, Jurispr. blz. I-4705), naar voren gebracht dat indien de consument van de rechter geen verval van de door hem aan de kredietgever verschuldigde rente verlangt, deze rechter niet ambtshalve in aanmerking kan nemen dat in het voorafgaande kredietaanbod is verzuimd het gefinancierde goed of de gefinancierde dienst te vermelden, zonder daarmee buiten de omvang van het door deze consument gevorderde te treden (ultra petita te gaan).

68 Dienaangaande moet worden geconstateerd dat de tweede vraag, zoals uit de punten 55 en 57 van dit arrest volgt, slechts betrekking heeft op artikel 11, lid 2, van richtlijn 87/102 en de bepalingen ter verzekering van de omzetting daarvan in nationaal recht, in casu volgens de verwijzende rechter de artikelen L. 311-20 et L. 311-21 van de Code de la consommation. In zijn verwijzingsbeslissing rept de verwijzende rechter met geen woord over een eventuele sanctie bestaande in het verval van het recht van de kredietgever op rente. Ten overstaan van het Hof is evenmin gesteld dat deze bepalingen van de Code de la consommation in deze sanctie voorzien. Dit betekent dat de in de voorgaande punten weergegeven argumenten niet relevant zijn in het kader van de onderhavige analyse, welke analyse niet de vraag omvat of de nationale rechter bevoegd is om ambtshalve een sanctie als door Franfinance genoemd op te leggen.

69 Mitsdien moet op de tweede vraag worden geantwoord dat richtlijn 87/102 aldus moet worden uitgelegd dat zij de nationale rechter in staat stelt om de bepalingen ter omzetting in nationaal recht van artikel 11, lid 2, daarvan ambtshalve toe te passen.