Hof van Justitie EU 15-12-1982 ECLI:EU:C:1982:438

Opmerkingen van Oosthoek

Oosthoek wijst er in de eerste plaats op dat, afgezien van de handelsstroom die ontstaat doordat de encyclopedieën deels in Nederland en deels in België worden geproduceerd, er een niet onbelangrijk grensverkeer bestaat door de aankopen die inwoners van België rechtstreeks in Nederland verrichten.

Evenals haar concurrenten biedt Oosthoek boeken als geschenk aan, omdat een uitgever dergelijke geschenken goedkoop zelf kan produceren en de afnemers het interessant vinden een boek cadeau te krijgen. De jarenlange ervaring in de praktijk leert dat boeken uitstekende promotiemiddelen zijn voor encyclopedieën.

De Wet Beperking Cadeaustelsel 1977 heeft het cadeaustelsel in Nederland aan een strengere regeling onderworpen. In het bodemgeschil is Oosthoeks methode van afzetbevordering in strijd bevonden met deze strengere regeling, op grond dat de betrokken geschenken niet „gelijk” zijn aan de encyclopedieën en voorts niet „consumptieverwant” zijn. Hiertoe werd nodig geacht, dat in de overgrote meerderheid van de gevallen waarin de algemene encyclopedie wordt geraadpleegd, tevens het geschenk wordt geraadpleegd; dit laatste was echter niet komen vast te staan.

Oosthoek kon haar methode van afzetbevordering niet aanpassen aan de huidige, strengere regeling van het cadeaustelsel, omdat het Reglement voor het handelsverkeer van boeken in Nederland, vastgesteld door de Vereniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, de uitgever verplicht bij verkoop aan consumenten één bindende prijs voor elk van zijn boeken vast te stellen. Het zware regime van artikel 3 van de Wet Beperking Cadeaustelsel houdt in, dat de afnemers de gelegenheid moet worden geboden in plaats van het geschenk een geldbedrag te ontvangen, wat zou neerkomen op een korting, in strijd met voormeld reglement.

Daar komt bij, dat als Oosthoek in Nederland het zware regime zou volgen, zij dit ook in België zou moeten doen omdat het bezwaarlijk is verschillende vormen van reclame-uitingen te moeten maken. Voor het overige zou de actie commercieel gezien minder interessant worden indien het reclamemateriaal alle door de Nederlandse wet verlangde informatie bevatte.

Ook de Belgische wetgeving legt beperkingen op aan het cadeaustelsel, maar het door Oosthoek aangewende promotiemiddel valt onder een van de bij wet bepaalde uitzonderingen. Het verschil tussen de Nederlandse en de Belgische wetgeving brengt mee, dat Oosthoek in Nederland bij de verkoop van een encyclopedie geen boek ten geschenke mag aanbieden, terwijl dit promotiemiddel wel in België is toegestaan.

Het is in strijd met het beginsel van het vrije verkeer van goederen, dat een producent in een gebied waarvoor zijn produkt typisch is bestemd, verschillende systemen van verkoopbevordering moet hanteren. De uitvoer en invoer zouden efficiënter en goedkoper zijn als de verkoop door middel van een uniforme reclameactie kon worden bevorderd. Het ontwerpen en drukken van twee soorten publiciteitsmateriaal vereist een ingewikkelder organisatie en is bovendien duurder. In een dergelijke situatie is dus sprake van een verboden maatregel van gelijke werking als een kwantitatieve beperking.

De in de Wet Beperking Cadeaustelsel geformuleerde eis van consumptie- of gebruiksverwantschap vindt geen rechtvaardiging in artikel 36 EEG-Verdrag. De Nederlandse wet en in het bijzonder deze eis vormen immers een regeling van sociaal-economische aard, die door deze bepaling niet wordt gedekt. Het redelijk belang van de consument wordt door deze eis niet gediend en hij is evenmin noodzakelijk om een verstoring van de mededingingsverhoudingen te voorkomen.

Concluderend is Oosthoek van oordeel dat de handelsbelemmering die het gevolg is van het feit dat zij voor de verkoop van encyclopedieën geen gebruik kan maken van de uitzonderingen waarin de Nederlandse wet voorziet, alleen omdat de beteffende cadeaus niet aan encyclopedieën consumptieverwant zijn, een inbreuk is op het fundamentele beginsel van het vrije verkeer van goederen en niet wordt gerechtvaardigd door redelijke eisen van consumentenbescherming of ongestoorde mededinging.

Opmerkingen van de Nederlandse regering

De Nederlandse regering merkt op, dat aan de Wet Beperking Cadeaustelsel 1977 twee doelstellingen ten grondslag liggen, te weten het voorkomen van verstoringen van de normale concurrentieverhoudingen door ondernemingen die goederen gratis of tegen een zeer lage prijs aanbieden om de verkoop van hun eigen assortiment te bevorderen, en het beschermen van de consument, onder meer door de doorzichtigheid van de markt te verzekeren. Krachtens artikel 3 van de Wet Beperking Cadeaustelsel geldt het verbod om goederen als geschenk aan te bieden, niet als de betrokken onderneming gedurende ten minste drie maanden onmiddellijk voorafgaande aan de aanbieding regelmatig aan de consument goederen te koop heeft aangeboden die gelijk zijn aan het geschenk, zij gedurende de periode dat zij het geschenk aanbiedt, zulke goederen te koop blijft aanbieden, zij daarbij de afnemer op duidelijke wijze de gelegenheid biedt om in plaats van het goed een geldbedrag te ontvangen dat niet minder is dan de helft van de prijs waartegen zij het goed ten verkoop aanbiedt, en zij in alle reclamemededelingen waarin zij het goed als geschenk aanbiedt, de verkoopprijs van dit goed, de wijze waarop dit goed in die verkoop verkregen kan worden, alsmede bovenbedoeld geldbedrag en de wijze waarop dit geldbedrag kan worden verkregen, vermeldt. Artikel 4 bevat een aantal vrijstellingen van het verbod, waaronder: het geven van geschenken aan wederverkopers, het naar algemeen of plaatselijk gebruik geven van geschenken op gezette tijden, het ten geschenke geven van kleinigheden van geringe waarde, en de onderhavige vrijstelling voor consumptieverwante goederen. Deze laatste komt in redelijke mate aan een behoefte tegemoet, en de gestelde voorwaarden waarborgen voldoende dat er zich geen concurrentieverstoring of prijsversluiering van betekenis zal voordoen.

De Wet Beperking Cadeaustelsel plaatst zich in het kader van een ordelijk verloop van het economisch verkeer en van wetten die, mede ter bescherming van de consument, eerlijke concurrentieverhoudingen beogen te waarborgen. Ook andere Lid-Staten hebben wetgeving op het terrein van het cadeaustelsel, en de Wet Beperking Cadeaustelsel ligt geheel in de lijn met de in het Verdrag nagestreefde doelstellingen van algemeen belang.

Gemeenschapsrechtelijk gezien komt naar het oordeel van de Nederlandse regering gezien de onderhavige omstandigheden, aan artikel 34 EEG-Verdrag geen betekenis toe.

De betrokken wet is evenmin strijdig met artikel 30. Zij wordt op nationale én op ingevoerde produkten toegepast en maakt geen onderscheid tussen de binnenlandse handel en de in- casu quo uitvoerhandel. Zo de toepassing van de wet de tussenstaatse handel niettemin mocht beïnvloeden, is dat uitsluitend het gevolg van dispariteiten tussen de wettelijke regelingen van de Lid-Staten. Zij beperkt in geen enkel opzicht de invoer of de verkoop van de goederen als zodanig.

De Lid-Staten behouden, bij gebreke van een communautaire regeling terzake, de bevoegdheid ieder op hun eigen grondgebied de verhandeling van goederen te regelen. Alleen indien zulk een nationale regeling, belemmeringen voor de intracommunautaire handel tot gevolg kan hebben, dient te worden beoordeeld of deze gerechtvaardigd kunnen worden uit hoofde van de in artikel 36 EEG-Verdrag genoemde gronden dan wel of ze hun rechtvaardiging vinden in dwingende eisen verband houdende met de eerlijkheid van de handelstransacties en de bescherming van de consument. Aan een dergelijke beoordeling — welke overigens tot de conclusie zou moeten leiden dat de onderhavige regeling gerechtvaardigd is — komt men in het onderhavige geval echter niet toe.

Opmerkingen van de Belgische regering

De Belgische regering merkt op, dat het al dan niet kosteloos gezamenlijk aanbieden van produkten of diensten bij de verkoop van andere produkten of diensten verboden is krachtens artikel 35 van de Belgische wet betreffende de handelspraktijken van 14 juli 1971. Het is verboden een produkt aan te bieden waarvan de verkrijging afhankelijk is van de verkrijging van een ander produkt (hoofdprodukt). Deze regel kent echter uitzonderingen. Zo is het krachtens artikel 37, sub 5, van de wet geoorloofd, samen met de verkrijging van een hoofdprodukt kosteloos aan te bieden: „... voorwerpen waarop onuitwisbare en duidelijk zichtbare reclameopschriften zijn aangebracht, welke als dusdanig niet in de handel voorkomen, op voorwaarde dat de prijs, waartegen de aanbieder ze heeft gekocht, niet meer bedraagt dan 5 % van de verkoopprijs van het hoofdprodukt of van de dienst, waarmede zij worden gegeven.”

Oosthoek kan dus bij verkoop van encyclopedieën in België alleen een atlas of woordenboek cadeau doen, wanneer die voorwerpen voldoen aan deze vereisten.

Opmerkingen van de regering van de Bondsrepubliek Duitsland

Volgens de Bondsregering valt een verbod als het onderhavige niet binnen het toepassingsgebied van artikel 30 EEG-Verdrag. Het geldt immers zonder onderscheid voor binnenlandse en buitenlandse goederen, ongeacht hun herkomst, en betreft slechts de wijze waarop zij worden afgezet. Het intracommunautaire handelsverkeer is mogelijk onder de enkele voorwaarde dat indien twee goederen tezamen worden aangeboden, er niet één als geschenk mag worden bestempeld. Een dergelijke regeling heeft geen invoerbeperkingen tot gevolg.

Ook al mocht het artikel 30 EEG-Verdrag op methoden van afzetbevordering van toepassing worden verklaard, dan nog zouden de beginselen van de eerlijkheid van handelstransacties en van de bescherming der consumenten maatregelen als de onderhavige volgens artikel 36 EEG-Verdrag kunnen rechtvaardigen. Zolang het cadeauwezen evenmin als de bestrijding van oneerlijke mededinging geharmoniseerd en gemeenschapsrechtelijk geregeld is, moeten belemmeringen als gevolg van dispariteiten van de nationale regelingen inzake de verhandeling van goederen worden aanvaard, voor zover dringende behoeften, verband houdend met de bescherming van de volksgezondheid, de eerlijkheid der handelstransacties en de bescherming van consumenten, deze bepalingen noodzakelijk maken. Het aanbieden van een geschenk verplaatst de aandacht van de klant en vervalst de mededinging, die op de kwaliteit en voordeligheid van het produkt moet zijn geconcentreerd. Geschenken leiden tot prijsversluiering doordat de indruk wordt gewekt dat zij gratis zijn, terwijl de prijs ervan in feite reeds in die van het hoofdprodukt is opgenomen. De strijd tegen net cadeauwezen is dus noodzakelijk voor het behoud van een eerlijke mededinging. In de meeste Lid-Staten van de Gemeenschap bestaan wettelijke regelingen die het aanbieden van geschenken tegengaan. Voor de Bondsrepubliek Duitsland is die regeling vervat in de Zugabeverordnung van 9 maart 1932 — Reichsgesetzblatt I, biz. 121. Een latere harmonisatie van de wettelijke regelingen zal de verschillen moeten wegwerken.

Bijgevolg is de Bondsregering van mening, dat het verbod van de in het verwijzingsarrest beschreven afzetmethode verenigbaar is met het gemeenschapsrecht en inzonderheid met de beginselen van het vrije verkeer van goederen.

Opmerkingen van de Deense regering

De Deense regering wijst erop, dat artikel 6, lid 1, van de Deense wet op de handelspraktijken (wet nr. 297 van 14 juni 1974) het geven van geschenken bij de verkoop van goederen of het verrichten van diensten verbiedt. Het Deense recht kent dit verbod sinds 1912. Het heeft een tweeledig doel, te weten de bescherming zowel van de consument als van de concurrent. Meestal wordt het geschenk op zodanige wijze aangeboden, dat daardoor bij de consument de onjuiste opvatting kan ontstaan dat het gratis is, terwijl het geschenk in werkelijkheid in de prijs van de hoofdprestatie is ingecalculeerd. Het aanbieden van een cadeau is misleidend voor de consument en ontneemt deze de mogelijkheid van prijsvergelijking.

Het gemeenschapsrecht staat dergelijke bepalingen niet in de weg, indien het verbod algemeen van aard is en zich uitsluitend richt tegen deze vorm van afzetbevordering. De algemene toepassing van nationale bepalingen inzake handelspraktijken, die zonder onderscheid voor ingevoerde en binnenslands geproduceerde goederen gelden en geen specifieke betekenis hebben voor het intracommunautaire handelsverkeer, is niet in strijd met artikel 30 EEG-Verdrag. Bepalingen als de onderhavige leggen weliswaar beperkingen op aan de verhandelingsmogelijkheden, doch hebben geen bijzondere uitwerking op het intracommunautaire handelsverkeer.

Het Hof behoeft zich derhalve niet uit te spreken over de vraag of een zodanig verbod rechtvaardiging vindt in een van de belangen die een afwijking van het in artikel 30 EEG-Verdrag vervatte verbod rechtvaardigen. Het verbod van cadeaustelsels is overigens noodzakelijk voor de bescherming van de consument en voor de instandhouding van een eerlijke mededinging.

Volgens de Deense regering ware de onderhavige vraag aldus te beantwoorden, dat de toepassing van een nationale wettelijke regeling ter beperking van cadeaustelsels niet onverenigbaar is met de bepalingen van het EEG-Verdrag inzake het vrije verkeer van goederen, ook niet wanneer het aanbieden van cadeaus in een andere Lid-Staat geoorloofd is.

Opmerkingen van de Commissie

De Commissie geeft een overzicht van de wettelijke regelingen der Lid-Staten ter zake van het cadeaustelsel. Zij wijst erop dat alle Lid-Staten (behoudens het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Griekenland) regelingen hebben inzake het aanbieden van cadeaus aan de consument. Deze regelingen zijn uiterst ingewikkeld, lopen onderling sterk uiteen en zijn onderwerp van veel discussie. Het gemeenschapsrecht bevat geen regeling van dit vraagstuk.

Artikel 34 EEG-Verdrag is op de betrokken regeling niet van toepassing, omdat deze geen specifieke beperking van het uitgaand goederenverkeer tot doel of gevolg heeft en aldus niet leidt tot ongelijke behandeling van de binnenlandse handel en de uitvoerhandel van een Lid-Staat.

Wat artikel 30 EEG-Verdrag betreft meent de Commissie dat de intracommunautaire handel in het hoofdprodukt, de encyclopedie, indirect wordt belemmerd, daar een zeer restrictieve wetgeving inzake cadeauacties zeer wel invloed kan hebben op de verkoop van de produkten. Bovendien is Oosthoek genoodzaakt voor het in België ingevoerde produkt een afzonderlijke verkoopactie te voeren, hetgeen kostenverhogend werkt.

Artikel 36 EEG-Verdrag is in casu niet van toepassing, daar dit artikel geen maatregelen van economische ordening dekt. De uitzondering neergelegd in het arrest van 20 februari 1979 (zaak 120/78, „Cassis de Dijon”, Jurispr. 1979, blz. 649), is tot nu toe toegepast op gevallen waarin het ging om beperkingen die rechtstreeks de verhandeling van het betrokken produkt betreffen. In het onderhavige geval is van een dergelijke rechtstreekse beperking echter geen sprake. Er is evenwel geen reden om deze uitzondering niet ook te doen gelden voor maatregelen die de verhandeling indirect raken. Het gaat steeds om maatregelen van economische ordening, die vooral een kwalitatief karakter hebben en die zowel de algemene belangen beschermen als de particuliere belangen van met name verbruikers en handelaren. Zij zijn te onderscheiden van maatregelen van economisch beleid, die economische doelstellingen beogen te verwezenlijken. De uitzondering op het verbod van maatregelen van gelijke werking die het arrest „Cassis de Dijon” heeft geïntroduceerd, zou derhalve van toepassing moeten zijn op alle nationale maatregelen van economische ordening, die de verhandeling, de produktie of de consumptie van een produkt regelen.

De aan de Nederlandse regeling ten grondslag liggende doeleinden rechtvaardigen de betrokken maatregel volkomen. De maatregel werkt die doelstellingen op redelijke wijze uit, zonder daarbij het intracommunautaire verkeer onnodig te belemmeren. Zij is niet onevenredig aan het doel dat ermee wordt beoogd.

De Commissie geeft het Hof derhalve in overweging te antwoorden dat de artikelen 30-36 EEG-Verdrag in die zin moeten worden uitgelegd, dat onder het verbod van maatregelen van gelijke werking niet begrepen dient te worden een maatregel van een Lid-Staat, die het aanbieden van geschenken als middel tot afzetbevordering onderwerpt aan de voorwaarde dat tussen het geschenk en het produkt dat de grondslag voor het aanbieden van het geschenk vormt, een consumptieverwantschap bestaat.